پس از تعریف اکوسیستم یا نظام زیست بومی حال بیایید شناخت زیست بوم را از ملموس ترین آن‌ها یعنی زیست بوم های خشکی آغاز کنیم. اکوسیستم یا زیست بوم خشکی به چهار دسته اصلی تقسیم بندی می‌شود: اکوسیستم توندرا ، اکوسیستم مرتع ، اکوسیستم جنگل و اکو سیستم بیابان. در این مقاله تعریف ساده‌ای از زیست بوم توندرا ارائه می‌شود.
توندرا چیست؟
توندرا در جغرافیا به نواحی گفته می شود که در آن‌ها میانگین دمای گرمترین ماه سال، میان صفر تا ده درجه سانتیگراد است. این به معنی آن است که این منطقه زمستان‌های سرد طولانی وتابستان‌های کوتاه دارد. زیر خاک همیشه یخ بسته است و زمین در تابستان به شکل باتلاق در می‌آید. میزان بارندگی کمتر از ۲۵۰ میلی متر است. میانگین دمای سالیانه کمتر از ۵ درجه سانتی گراد و بارندگی اغلب به صورت برف است. کلمه توندار از واژه «تونتاریا» آمده است که به معنای منطقه بدون درخت است. سرمای زیاد و دوره رشد کوتاه، اجازه رشد را در این منطقه به درختان نمی‌دهد و منطقه وسیع خشک و سردی را می‌سازد.
انواع توندرا :
- توندرای قطبی (Arctic): در بالاترین عرض جغرافیایی و در منطقه بزرگی هم مرز با قطب شمال و در جزایر دور افتاده‌ای نزدیک به قطب جنوب، اکوسیستم توندرای قطبی قابل مشاهده است. همچنین دومین منطقه آب و هوایی کانادا از نظر وسعت در توندرای قطب شمال قرار دارد که در بین قطب شمال و جنگل‌های شمالی (تایگا) محصور است.
- توندرای کوهستانی (Alpine): مناطق بسیار مرتفع و نوک کوه‌های بلند همراه با سرمای شدید آن توندرای کوهستانی نام دارد. وسیع ترین توندرای کوهستانی جهان در قاره آسیا و منطقه هیمالیاست. در کشور کانادا کوه‌های مربوط به منطقه ساحلی اقیانوس آرام شمالی در ایالت بریتیش کلمبیا، دارای اکوسیستم توندرای قطبی هستند. معمولا خصوصیات توندرای کوهستانی از ارتفاع ۲۲۵۰ متری سطح زمین آغاز می‌شود. ولی در برخی از کوه‌های کشور کانادا با توجه به موقعیت جغرافیایی، مناطقی با ارتفاع ۱۵۰۰ متر و پایین تر نیز، تحت سیطره توندرای کوهستان قرار دارد. پوشش گیاهی زیست بوم توندرا ، منطقه ای بدون درخت است، پس متداول ترین گیاهان آن را خزه‌ها، بوته و علف‌ها، گلسنگها وگل‌های وحشی تشکیل می‌دهند. درختچه‌های کوتاه قدی که در توندرا رشد می‌کنند مانند جگن و توسه (رازدار) معمولا کوچکند و در سطح زمین رشد می‌کنند و از هم نوعان خود در اقلیم‌های گرم تر؛ کوچک ترند. بلندی آن‌ها کمتر از یک متر است. این موضوع آن‌ها را در برابر باد قوی می‌کند. گیاهان مقاوم همانند گیاهان بالشتکی در لابه لای صخره ها رشد کرده و در برابر باد در امان می‌مانند.
حیوانات توندرا
از حیوانات مهم توندرا می‌توان به گوزن شمالی کاریبو، گرگ، باقرقره، غاز برفی، قوی توندرا، گوسفند دال، خرس‌های قهوه‌ای، خرس‌های قطبی در نزدیکی سواحل، پنگوئن‌ها، موش پاشنه برفی و جغد برفی اشاره کرد. جمعیت زیادی از گوزن شمالی کاریبو در کانادا وجود دارد که در رمه‌های بزرگ و در یک دوره سالانه، بین توندرا و درخت زارها به مسافت ۵،۰۰۰ کیلومتر کوچ می‌کنند. به غیر از گوزن‌ها تعداد زیادی از جانورانی که در توندرا هستند به صورت فصلی مهاجرت می‌کنند. تعداد زیادی از پرندگان برای تکثیر و تولید مثل مهاجرت می‌کنند .جانوران توندرای کوهستان شامل بز کوهستان،گوسفند شاخ دار بزرگ، خرگوش بی دم، موش خرمای کوهی و باقرقره می‌باشند و از حشرات می‌توان به سوسک، پروانه‌ها و ملخ اشاره کرد.
سازگاری در توندرا
گياهان و حيوانات توندرا برای ادامه بقا باید خود را با شرایط سرد و خشن این منطقه سازگار کنند. گوزن کاربیو سم‌های بزرگ و پهنی دارد که تعادل بدنش را به هنگام عبور از مرداب‌ها و مناطق پوشيده از برف، حفظ می‌کند. یکی از ویژگی‌های خاص این حيوانات این است که، ميزان سوخت و ساز بدنش در آب و هوای خشن، می‌تواند کاهش یابد. این عمل به نوعی به صورت خواب زمستانی عمل می‌کند.
پوست ضخيم پر از چربی خرس‌های قطبی که ۴ تا ۵ اینچ ضخامت دارد، آن‌ها را در برابر آب و هوای فوق العاده سرد قطبی، محافظت می‌کند. موهای خرس‌های قطبی تو خالی و باریک است و نور خورشيد را به سطح پوست آن‌ها هدایت می‌کند تا گرم شوند و به عنوان یک عایق خوب حرارتی رفتار می‌کند. به خاطر همین خصوصیت آینه‌ای، موهای آن‌ها از بیرون سفید به نظر می‌رسد و به آن‌ها کمک می‌کند که هم گرم شوند و هم در برف بهتر پنهان گردند.
سنجاب زمینی و خرس خاکستری دو نمونه از حیوانات قطبی هستند که خواب زمستانی دارند، یعنی در فصل زمستان در یک حالت ایستا و ساکن و عمیق قرار می‌گیرند. تنفس و ضربان قلب آن‌ها آهسته می‌شود که این موضوع به آن‌ها در تحمل زمستان سخت کمک می‌کند. برخی از پستانداران کوچک مانند موش آبی و موش صحرایی شمالی که نمی‌توانند وارد خواب زمستانی شوند، در لایه برف نقب زده و در آن آشیان می‌سازند و در برف خود را محافظت می‌کنند.
آیا خطری اکوسیستم توندرا را تهدید می‌کند؟
آنچه توندرا را تهدید می‌کند، می تواند سبب بزرگترین خطرات برای بقا بر روی کره زمین شود. تعداد انسان‌هایی که ساکن توندرا هستند یا در آن رفت و آمد دارند، زیاد نیست. مهم ترین چیزی که این اکوسیستم منحصر به فرد را تهدید می‌کند آلاینده‌های هواست.
پدیده گازهای گلخانه‌ای و گرم شدن کره زمین یکی از مهم ترین آسیب‌های توندرا می‌باشد که ابعاد جهانی آن بسیار نگران کننده است. پدیده گرم شدن کره زمین باعث آب شدن پرمافروست (سرد خاک یا یخ ماند) و آسیب جدی به اکوسیستم توندرا می‌شود. پرمافروست مهم ترین انبار متان در کره زمین است، که در صورت ذوب یخ‌های محافظ آن، به صورت یک گاز گلخانه‌ای خطرناک آزاد خواهد شد. به علاوه، پرمافروست شامل مقادیر قابل توجهی از مواد گیاهی مرده است که این مواد شروع به تجزیه کرده و مقادیر قابل توجهی دی اکسید کربن «CO2» تولید و به اتمسفر رها می‌کنند و پدیده گلخانه ای راتشدید می‌نمایند. تخمین زده می‌شود که ۱۴ درصد کربن زمین در پرمافورست باشد.
توسعه منابع نفت و گاز خطر دیگری است که اکوسیستم توندرا را تهدید می‌کند. یکی از نمونه‌های آن، آسیب جدی است که به پناهگاه وحشی ملی کوهستان آمریکا در حدود ۶ ماه بهره برداری نفتی وارد شده است.
یکی دیگر از آلاینده‌هایی که حیات گلسنگ‌های توندرا را تهدید می‌کند میزان زیادی از «DDT» و «PCBS» است که حتی در نواحی دور افتاده نیز یافت شده است. گلسنگها در توندرا یکی از حلقه‌های اصلی زنجیره غذایی هستند. برای مثال کاریبوها از گلسنگها تغذیه می کنند . ولی گلسنگ ها به آلودگی هوا حساسند و به دلیل افزایش آلودگی رشد آن‌ها کاهش می‌یابد که خود عاملی برای کاهش مهاجرت حیوانات به زیست بوم توندرا است.
منابع:
