جشن باستانی نوروز، یا سال نو پارسی، یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران باستان است که آغاز سال نو برای فارسی‌زبانان سراسر دنیا محسوب می‌شود. جشن باستانی نوروز نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهایی مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، آذربایجان، عراق، ترکیه، هند و بسیاری از نقاط دیگر جهان نیز گرامی داشته می‌شود.
نوروز فراتر از یک تغییر تقویمی است؛ نمادی از نو شدن طبیعت، تولد دوباره امید و تجلی فرهنگ و آیین‌های دیرینه ایرانیان است که طی قرن‌ها همچنان زنده و پویا باقی مانده است.
راز پیوند جشن باستانی نوروز و بهار
در حالی که سال نو در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف با تاریخ‌های گوناگون آغاز می‌شود؛ سال نو میلادی و چینی در زمستان، سال نو قمری به‌صورت چرخشی، اما مبدأ سال شمسی برای فارسی‌زبانان همواره با بهار گره خورده است.
بهار، فصل زنده شدن زمین، رویش گیاهان و شکوفه‌زدن درختان است.درنتیجه آغاز سال در این زمان، تجسمی از تولد دوباره، امید و شکوفایی در دل انسان‌ها محسوب می‌شود. این انتخاب نشانگر ارتباط عمیق فرهنگ ایرانی با طبیعت و چرخه حیات است.
جشن باستانی نوروز، میراثی کهن از نیاکانمان
نوروز، جشن جاودانه‌ای از ایران باستان، همچون ریسمانی نامرئی، مردمان فارسی‌زبان و ایرانیان سراسر جهان را به هم متصل می‌کند. از گذشته‌های دور تا امروز، جشن باستانی نوروز نه‌تنها یک سنت ملی، بلکه نمادی از اتحاد، هویت فرهنگی و آیین‌های مشترک در کشورهای مختلف بوده است.
ایرانیان جشن باستانی نوروز را فراتر از یک تغییر تقویمی می‌بینند. آنها باور دارند که همان‌گونه که طبیعت جان تازه می‌گیرد، انسان‌ها نیز باید با تفکری نو، قلبی پاک و لباسی تازه، زندگی جدیدی را آغاز کنند. این باور چنان عمیق است که نوروز نه‌تنها یک سنت فرهنگی، بلکه یک آیین مقدس در میان زرتشتیان و بهاییان نیز به‌شمار می‌رود.
نوروز تنها یک جشن نیست، بلکه یک فلسفه است؛ فلسفه‌ای که انسان را به نو شدن، تحول و امید دعوت می‌کند.
جشن باستانی نوروز به چه معناست؟
واژه نوروز، از فارسی میانه nwklwc (آوانویسی: nōgrōz) و برگرفته از زبان اوستایی است. مورخان معتقدند معادل اوستایی نوروز navaka raocah است. امروزه این واژه به‌طور عام به اعتدال بهاری و آغاز سال نو اطلاق می‌شود. اما در معنای خاص، برای ششمین روز فروردین (با نام «روز خرداد») به‌کار می‌رود.
ایرانیان باستان از نوروز با عنوان «ناوا سرِدا» به معنی سال نو یاد می‌کردند. مردمان ایرانی آسیای میانه مانند سغدیان و خوارزمیان، نوروز را نوسارد و نوسارجی، به معنای سال نو می‌نامیدند.
در متن‌های گوناگون لاتین، بخش نخست واژه نوروز با املای No, Now, Nov وNew Naw و بخش دوم آن با املای Ruz, Rooz و Rouz نوشته شده است. همچنین در برخی از موارد، این دو بخش پشت سر هم و در برخی نیز با فاصله نوشته می‌شوند. در کشورهای مختلف تلفظ نوروز متفاوت است.
منشاء جشن باستانی نوروز چیست؟
در رابطه با منشاء جشن باستانی نوروز اختلاف نظر است از جمله برخی مورخین آنرا به بابلیان نسبت می‌دهند. بر طبق این روایات، آغاز نوروز در ایران به سال ۵۳۸ (قبل از میلاد) یعنی زمان کوروش کبیر می‌رسد. بررسی الواح به‌جا مانده از بابلیان نشان می‌دهد نوروز تقریباً از ۲۳۴۰ سال پیش از میلاد، برای بابلیان شناخته شده بوده است.
«مری بویس» معتقد است بر اساس آیین میتراییسم، ایرانیان جشن‌های بزرگی مانند جشن‌های بهاره و پاییز (مهرگان) را برگزار می‌کردند.
در برخی از متن‌های کهن ایران از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، شاه جمشید و در برخی دیگر از متن‌ها، شاه کیومرث به عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی شده است.
پدیدآوری جشن باستانی نوروز در شاهنامه، بدین گونه روایت شده است که:
جم (یما) در حال گذشتن از آذربایجان، بر روی ارگ جمشید (تخت جمشید) فرود آمد. با تاجی زرین بر روی تخت نشست با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی شد. مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو و جم را شاه جمشید نامیدند.
مهم‌ترین چهره‌های اسطوره‌ای مانند جمشید، سیاوش و کیخسرو پیوندی نزدیک با جشن باستانی نوروز دارند. نوروز روز پیروزی بزرگ جمشید بر دیوان است که نماد پلیدی‌هایی چون سرما، تاریکی، جهالت و خشونت بودند. عروج جمشید و عروج کیخسرو در این روز اتفاق افتاد که تفاسیر گوناگونی را به همراه دارد. در این روز جمشید جهان غیب را در جام جهان‌نما مشاهده کرد. همان جامی که در آن کیخسرو جای بیژن را مشاهده کرد و رستم را به دنبال او فرستاد. اما حکایت دگردیسی و بازآفرینی سیاوش، حکایتی ویژه است که با روایت‌هایی مانند آدونیس، پرسفون، ازیریس یا تمرز قابل مقایسه است.
روز اول سال چه روزی است؟
لحظه «تحویل سال» به لحظه‌ای گفته می‌شود که خورشید از دید ناظر زمینی در نیمکرهٔ شمالی به نقطه اعتدال برابر با صفر برسد. لحظه تحویل سال نیازمند محاسباتی نجومی است و زمان آن به صورت دقیق و برابر با ثانیه محاسبه می‌شود.
حال اگر آغاز سال، قبل از ظهر و در نیمه اول شبانه روز تحویل شود، همان روز به عنوان نخستین روز تقویم شمسی ایرانی در نظر گرفته می‌شود. در غیر این صورت فردای آن روز، نخستین روز تقویمی خواهد بود.
بر همین اساس لحظه تحویل سال نو شمسی در ایران در روز پنج‌شنبه ۲۰ مارس ۲۰۲۵ میلادی و برابر با ۳۰ اسفند ۱۴۰۳ شمسی و در ساعت ۱۲ و ۳۱ دقیقه و ۳۰ ثانیه ظهر (به وقت اروپای مرکزی ساعت ۱۰ و یک دقیقه و سی ثانیه) خواهد بود. بدین ترتیب فردای آن روز نخستین روز از سال تقویمی ۱۴۰۴ خورشیدی است.
این محاسبات دقیق نجومی توسط عمر خیام، ستاره‌شناس، شاعر و فیلسوف برجسته‌ی ایرانی انجام شده است. تقویمی که بر این اساس تنظیم شده، به گاه‌شمار جلالی معروف است و از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان به‌شمار می‌رود.
در گاه‌شماری هجری خورشیدی، لحظه‌ی تحویل سال تعیین‌کننده‌ی نخستین روز فروردین (که در متون کهن با نام هرمز روز یا اورمزد روز شناخته می‌شود) است. بر همین اساس، در ایران که از این گاه‌شمار استفاده می‌شود، نوروز نه‌تنها آغاز فصل بهار بلکه آغاز سال نو نیز محسوب می‌شود.
با این حال، در بسیاری از کشورهای آسیای میانه و قفقاز که تقویم میلادی رایج است، نوروز به‌عنوان جشن بهار گرامی داشته می‌شود اما روز آغاز سال نو به‌شمار نمی‌رود.
جشن باستانی نوروز در کدام کشورها مرسوم است؟
منطقه‌ای که در آن جشن باستانی نوروز برگزار می‌شد، امروزه شامل چند کشور می‌شود و همچنان در این کشورها جشن گرفته می‌شود. برخی آیین‌های نوروز در کشورهای جهان با هم متفاوت است.
کشورهایی مانند ایران، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و بخش‌هایی از عراق، نوروز را به‌عنوان یک تعطیلات رسمی جشن می‌گیرند. این کشورها هرساله با برنامه‌های فرهنگی متنوع، سال نو خورشیدی را آغاز می‌کنند.
جشن باستانی نوروز در ایران
در ایران، جشن باستانی نوروز با سنت‌هایی همچون چیدن سفره هفت‌سین، دید و بازدید، خانه‌تکانی و چهارشنبه‌سوری همراه است. مردم در روزهای منتهی به نوروز، خانه‌های خود را تمیز می‌کنند، لباس‌های نو می‌پوشند و در شب چهارشنبه‌سوری، با روشن کردن آتش و پریدن از روی آن، به استقبال سال نو می‌روند.
جشن باستانی نوروز در کشورهای دیگر
در دیگر کشورهایی که جشن باستانی نوروز را گرامی می‌دارند، تمرکز بیشتر بر جشن‌های خیابانی، موسیقی و ورزش‌های محلی است. افغانستان و تاجیکستان، نوروز را با آیین‌های خاصی مانند اسب‌سواری و کشتی‌گیری نوروزی جشن می‌گیرند. برای نمونه، در افغانستان به جای هفت‌سین، سفره هفت‌میوه چیده می‌شود که ترکیبی از میوه‌های خشک و مغزهاست.
جشن باستانی نوروز در کردستان
کردها جشن باستانی نوروز را در فاصله‌ی ۱۸ تا ۲۱ مارس جشن می‌گیرند. در باورهای اسطوره‌ای آنها، نوروز یادآور قیام کاوه آهنگر و پیروزی او بر ضحاک است. کردها با رقص و پایکوبی گرد آتش، پوشیدن لباس‌های رنگین و برافراشتن پرچم‌های سبز، زرد و سرخ، به استقبال بهار می‌روند.
جشن باستانی نوروز در عراق
در جنوب و شرق عراق، مردم در روز نوروز به سبزه‌زارها و مناطق سرسبز می‌روند. دیدار از ایوان مداین، یکی از بناهای تاریخی بازمانده از دوران ساسانیان، از جمله سنت‌های نوروزی اعراب عراق است. در مه ۲۰۲۴، پارلمان عراق روز ۲۱ مارس را به تعطیلات رسمی این کشور اضافه کرد تا نوروز علاوه بر کردستان عراق، در سراسر این کشور تعطیل رسمی باشد.
جشن جهانی نوروز
در ۷ فروردین ۱۳۸۹، نخستین جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد. درنتیجه این شهر به‌عنوان «دبیرخانه‌ی نوروز» شناخته شد. هرساله، سران کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، در یکی از این کشورها گرد هم می‌آیند تا این آیین باستانی را گرامی بدارند.
تعطیلات نوروزی
در ایران ۴ روز نخست فروردین که مصادف با شروع ایام نوروز است، تعطیل رسمی است. این تعطیلات برای مدارس تا سیزده نوروز ادامه دارد.
در بخشنامه ۱۰۱۶ مورخ اول آبان ۱۳۴۷ به کلیه وزارتخانه‌ها و موسسات و بنگاه‌ها و شرکت‌های دولتی و وابسته به دولت و بر طبق تصمیم جلسه مورخ ۱۶ اسفند ۱۳۴۶ هیئت وزیران، در فهرست تعطیلات رسمی در ایران؛ روز اول و دوم فروردین تعطیلات رسمی اعلام شده بود.
سفره هفت سین نماد چیست؟
سفره هفت‌سین، به‌ویژه در ایران، از عناصر اصلی و رسومات جشن باستانی نوروز است. این سفره به‌گونه‌ای هنرمندانه چیده می‌شود و شامل هفت شیء است که نام آنها با حرف «س» در فارسی آغاز می‌شود. هر یک از این اجزاء، نمادی از جنبه‌های مختلف زندگی هستند:
- سبزه: شامل جوانه‌های گندم یا عدس یا هر دانه دیگری است و نماد تولد دوباره، نوزایی و حیات است.
- سمنو: که نوعی پودینگ یا فرنی شیرین از جوانه گندم است، نماد فراوانی و برکت است.
- سنجد: که میوه خشک درخت سنجد است، نماد عشق است.
- سیر: نماد سلامت و درمان است.
- سیب: نماد زیبایی و سلامتی است.
- سماق: نماد پیروزی خیر بر شر و طلوع خورشید است.
- سرکه: نماد صبر، پختگی و گذر عمر است.
در کنار این نمادهای اصلی، قرار دادن نمادهای دیگری که با حرف سین آغاز می‌شوند همچون گل سنبل و ساعت نیز رواج دارد. این سفره همچنین با آینه و شمعدان و تخم‌مرغ‌های رنگی تزئین می‌شود. ماهی‌های قرمز نیز در این سفره، نمادی از گذر از دوازدهمین و آخرین برج فلکی تحت عنوان «حوت» یا ماهی است.
دیوان اشعار حافظ و یا کتاب قرآن در نزد مسلمانان، هم از دیگر وسایلی است که برای تزئین سفره استفاده می‌شود.
تفأل و بازکردن کتاب اشعار شاعران بزرگ پارسی‌زبان نیز سنتی است که خانواده‌ها آن را انجام می‌دهند. آنها مجموعه کتاب را بطور تصادفی باز کرده و با خواندن یکی از اشعار آن، به دنبال نشانه‌هایی برای سال پیش‌رو هستند.
جهانی شدن جشن باستانی نوروز
امروزه، بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان، جشن باستانی نوروز را نه‌تنها به عنوان آغاز سال جدید، بلکه به عنوان جشن زندگی و پیروزی «نور بر تاریکی» بزرگ می‌پندارند.
جشن باستانی نوروز، مردمان ایران و افغانستان همچنین آسیای مرکزی از جمله در ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان، قفقاز، بالکان و مناطق دیگر را گردهم آورده و مجموعه‌ای غنی از رسوم، سنت‌ها و ارزش‌های مشترک را به نمایش گذاشته است. نوروز نزد اقوام مختلف از جمله کردها در مناطق مختلف نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.
ثبت جهانی جشن باستانی نوروز
مجمع عمومی سازمان ملل، به پیشنهاد جمهوری آذربایجان، جشن باستانی نوروز را در تقویم خود جای داد. در ۴ اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰)، این نهاد بین‌المللی، نوروز را جشنی با ریشه‌ی ایرانی معرفی کرد که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد. همچنین امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان آن را جشن می‌گیرند.
ثبت جشن باستانی نوروز در میراث جهانی یونسکو
پیش از این، در ۸ مهر ۱۳۸۸، سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، جشن باستانی نوروز را به پیشنهاد ازبکستان به‌عنوان میراث معنوی جهانی به ثبت رسانده بود.
در نوروز ۱۳۹۱، برای نخستین بار، جشن نوروز در صحن عمومی سازمان ملل و یونسکو به میزبانی ایران برگزار شد. در این مراسم، «بان کی مون»، دبیرکل وقت سازمان ملل، پیامی ویژه به مناسبت جشن باستانی نوروز صادر کرد.
جام نوروز؛ پیوند ورزش و آیین‌های کهن
در سال ۲۰۲۲، چندین کشور که نوروز را جشن می‌گیرند، مسابقاتی تحت عنوان «اولین دوره جام نوروز» برگزار کردند. این رویداد ورزشی از ۵ تا ۹ فروردین به میزبانی ازبکستان برگزار شد. همچنین گامی در جهت ترویج و معرفی بیشتر جشن باستانی نوروز در عرصه‌ی جهانی بود.
جشن باستانی نوروز در آمریکا و اروپا
ایرانیان خارج از کشور بخصوص ایرانیان مقیم اروپا، آمریکا و کانادا طی دهه‌های اخیر جشن‌های نوروزی از جمله چهارشنبه‌سوری و سیزده‌بدر را به سایر کشورها برده و جهانی کرده‌اند.
در تاریخ ۳۰ مارس ۲۰۰۹ (۱۰ فروردین ۱۳۸۸)، پارلمان فدرال کانادا، اولین روز بهار هر سال را به عنوان نوروز (Nowruz Day)، عید ملی ایرانیان و بسیاری اقوام دیگر نامگذاری کرد. برهمین اساس هرساله نخست وزیر کانادا و رئیس جمهور آمریکا، جشن باستانی نوروز را به پارسی زبانان سراسر جهان تبریک می‌گویند.
در تاریخ ۲۴ فوریه ۲۰۱۰، سازمان ملل با تصویب یک قطعنامه در مقر سازمان ملل متحد، عید نوروز را به عنوان روز بین‌المللی و فرهنگ صلح در جهان به رسمیت شناخت.
