محمد گنجی – پول وسیله داد و ستد است که مبادلات را آسان می‌کند. در مفهوم اقتصادی، پول واحدی برای اندازه‌گیری تولید اقتصادی و نیز واحدی برای ذخیره ارزش اقتصادی می‌باشد. اصلاح پولی و تغییرات اخیر در واحد پولی در ایران سبب شد تا در این مقاله به تاریخچه و نقش پول و سابقه های تاریخی این نوع اصلاحات در جهان بپردازیم.
پول رایج باید پنج ویژگی داشته باشد: مورد قبول عموم باشد، بادوام باشد، استفاده از آن آسان بوده و قابل تقسیم به قسمت‌های کوچکتر باشد، دارای ارزش ثابت باشد، تولید آن محدود باشد. در گذشته های بسیار دور در جوامع مختلف، پول مورد استفاده در تمامی کشورهای دنیا، پول کالایی متناسب با ساختار اقتصادی آنها و شرایط جغرافیایی واسطه مبادله بود و مواد غذایی، ماهی خشک شده، توتون، پوست حیوانات، نمک، صدف و حتی سنگ به عنوان کالاهای رایج مورد استفاده قرار می‌گرفت. هرچند که تبادل کالایی نقش پول را به خوبی انجام می‌داد، اما توسعه بازارهای مصرف ایجاب می‌کرد که وسیله مبادله به شکلی تعیین شود تا علاوه بر پذیرش عمومی، از صفت بارز کمیابی نیز برخوردار باشد. لذا بتدریج و به دلیل اینکه مبادله توسط پول کالایی مشکلاتی مانند هزینه حمل آن به بازارهای دور دست، نگهداری و مواردی دیگر را به دنبال داشت، استفاده از پول فلزی یعنی مسکوک طلا و نقره به دلیل سبکی، دوام، یک شکل بودن، تشخیص آسان و امکان ذخیره‌سازی، جایگزین پول کالایی شد و از اواخر قرن هیجدهم تا اواخر قرن نوزدهم، تسویه مبادلات بر پایه طلا و نقره انجام می‌شد. نقره به مرور زمان و با توجه به افزایش استخراج آن نسبت به تقاضا، امتیاز کمیابی خود را در مقایسه با طلا از دست داد و از اواخر قرن نوزدهم میلادی، نظام پولی دو فلزی طلا و نقره و تک فلزی نقره بتدریج جای خود را به نظام پولی تک فلزی طلا واگذار کرد. این نظام که مبتکر آن کشور انگلستان بود از سال 1880 میلادی تا شروع جنگ جهانی دوم رواج داشت. پس از انقلاب صنعتی و پیدایش تولید انبوه با توجه به افزایش چشمگیر در حجم تجارت بین‌المللی، جا به جایی مقادیر زیادی طلا برای انجام مبادلات دشوار و غیر عملی بود و دولت‌ها و دستاندرکاران تجارت به فکر ایجاد یک وسیله پرداخت آسان‌تر و مطمئن‌تر افتادند که همان پول جدید یعنی کاغذی و اعتباری بود.
واحد پول:
واحد پول مبنایی است برای سنجش دادوستد کالا و خدمات که در تسهیل انتقال کالا و خدمات نقشی اساسی دارد. به عنوان مثال، واحد پول کشور ایران “ریال” و واحد پول کشور کانادا، “دلار” است. در سال 1308 خورشیدی به موجب قانون آحاد، واحد پول ایران بصورت رسمی “ریال” تعیین شد. واحد پول ایران از سده هفتم هجری تا پایان دوره قاجار، “دینار” بود و یک “تومان” واحد شمارش برای دینار و برابر با ده “قران” و یا ده هزار دینار بود.
اصلاح پولی:
اصلاح پولی (Currency/Monetary Reform) از جمله اقدام‌هایی است که دولت‌ها برای رفع اثر تورم بر ارزش پول ملی که بصورت کاهش قدرت خرید متجلی می‌شود، بکار می‌بندند. تغییرات پولی به معنی تغییرات سطحی و روبنایی بوده و نمی‌توان از آن انتظار داشت که تغییرات اساسی در حوزه پولی ایجاد نماید. این برنامه که در ساده‌ترین شکل بصورت حذف صفر از پول ملی می‌باشد، در واقع با تغییر ضریب محاسباتی سعی در تسهیل جریان مبادلات مالی و رویه‌های ثبت و حسابداری دارد.
مطالعه سیر تحولات پولی در جهان حکایت از این واقعیت دارد که بسیاری از کشورها در شرایط خاص ناچار به انجام اصلاحات پولی به شیوه‌های گوناگون شده‌اند. مهمترین دلیلی که این کشورها را ناگزیر از اجرای چنین برنامه‌ای کرده است، ناکارآمدی نظام تسویه مبادلات پولی و عدم توانایی پول ملی در ایفای وظایف مورد انتظار بوده که عمدتأ ناشی از وجود تورم مستمر در نرخ‌های بالا می‌باشد. در ایران نیز از سال 1308 خورشیدی که واحد پول ایران بصورت رسمی “ریال” اعلام شد تاکنون تحولات عمده‌ای به وقوع پیوسته که عامل اصلی آن تورم بوده است.
بطور کلی، انواع اصلاح پولی از طریق تغییر در نام واحد پول یک کشور یا حذف چند صفر از واحد پول و یا ترکیبی از این دو روش صورت می‌پذیرد. تمام کشورهایی که اقدام به اصلاح پولی نموده‌اند، زمانی از مزایای این تغییر بهره‌مند شده‌اند که توانستند در ابتدا نرخ تورم را با اقدام‌ها و سیاست‌های اصلاحی کنترل نمایند. نکته مشترک دیگر در تجربه کشورهای موفق مجری اصلاح پولی، لحاظ کردن این برنامه در بسته سیاستی ثبات مالی می‌باشد. در اکثر این کشورها مجموعه برنامه اصلاح ساختاری بخش مالی با هدف حصول به شرایط ثبات پیگیری می‌شد که برنامه اصلاح پولی بخشی از آنرا تشکیل می‌داد. تجربه سایر کشورها، چه آنهایی که سیاست اصلاح پولی را با موفقیت اجرا کرده‌اند و چه آنهایی که در اجرای این سیاست ناموفق بوده‌اند، نشان می‌دهد که اجرای سیاست‌های پولی نمایانگر و پشتیبان، یک عامل تعیین کننده در نیل به اهداف اجرای موفقیت آمیز سیاست اصلاح پولی است. بررسی تجربه سایر کشورها در زمینه حذف صفر از پول ملی و معرفی واحد پول جدید نشان می‌دهد که فقط از ابتدای دهه 60 میلادی به بعد، بیش از 50 کشور جهان در بیش از 80 مورد اقدام به حذف صفر از پول ملی کشور خود کرده‌اند که بیشترین موارد حذف صفر در دهه های پس از جنگ جهانی دوم و به کشورهای سوسیالیستی سابق و کشورهای آمریکای مرکزی و آمریکای لاتین مربوط بوده است. کشور ترکیه را می‌بایست یک نمونه بسیار موفق از سیاست اصلاح پولی و حذف صفرهای زاید از اسکناس در گردش این کشور در سال 2005 میلادی بشمار آورد. ترکیه در دهه هفتاد تا پایان دهه 90 میلادی گاهی نرخ‌های تورم بالاتر از 100 درصد در سال را تجربه کرده است. با این وصف، این کشور در سال 2005 میلادی هم‌زمان با تدوین و اجرای سیاست تثبیت اقتصادی اقدام به حذف شش صفر از پول ملی خود کرد. سیاست اصلاح پول ملی ترکیه در سال 2010 با خارج کردن تمام لیرهای قدیم از گردش و رواج قانونی لیر جدید با موفقیت کامل به اتمام رسید.
اصلاح پول ملی در ایران:
از اواخر دهه 1380 خورشیدی به دلیل تورم بالا و پایین آمدن ارزش پول ملی، پیشنهاد حذف صفر از پول رایج در کشور ایران از سوی نهاد سیاست‌گذاری پولی مطرح شد. طرح اصلاح پول ملی ایران اشاره به حذف صفر (پیشنهاد بانک مرکزی حذف چهار صفر است) و تغییر نام واحد پولی ایران دارد. بانک مرکزی در ارتباط با دلایل اصلاح پول ملی اعلام کرد تورم انباشته چهار دهه اخیر در اقتصاد کشور موجب کاهش قدرت خرید واحد پول کشور شده است. این واقعیت در کنار محدودیت‌هایی که جهت چاپ اسکناس درشت وجود دارد منجر به گسترش قابل توجه حجم اسکناس در جریان گردیده که تبعات آن به شرح زیر می‌باشد:
الف- استفاده از ارقام بزرگ در مبادلات ساده روزمره
ب- مشکلات مرتبط در زمینه‌های محاسباتی و حسابداری دفاتر
ج- ناامنی در حمل مقادیر زیاد پول حتی برای مبادلات روزمره
د- معطل شدن در صف بانک‌ها و معضلات شمارش حجم بالای اسکناس و سکه
ه- تغییر واحد پول کشور از ریال به تومان به دلیل بزرگ شدن ارقام پولی
و- اجبار در استفاده از ایران چک با توجه به مشکلات حقوقی ناظر بر آن
ز- هزینه بالای چاپ و امحای اسکناس‌های در جریان با توجه به حجم انبوه اسکناس
ح- بالا بودن استهلاک اسکناس به دلیل نگهداری آن در حجم بالا.
در همین ارتباط مدیرکل بخش بررسی‌ها و سیاست‌های اقتصادی بانک مرکزی در بهمن ماه سال 1390 از انجام نظرسنجی میدانی بانک مرکزی برای اصلاح پول ملی خبرداد و گفت: بانک مرکزی برای دریافت نظرات مردم در مورد اصلاح واحد پولی کشور یک سایت نظرسنجی به راه انداخت و در کنار آن یک نظرسنجی میدانی نیز انجام داده است. وی تصریح کرد: اصلاح واحد پولی متضمن تصویب لایحه مربوطه از سوی مجلس است. وی افزود: بانک مرکزی در این زمینه لایحه‌ای را تدوین کرد و در کارگروه طرح تحول اقتصادی مورد بررسی قرار گرفت، این لایحه به هیات دولت ارائه شده و پس از عبور از شورای اقتصاد و هیات دولت برای تصویب به مجلس ارائه خواهد شد. قربانی خاطرنشان کرد: پس از تصویب لایحه اصلاح پولی از سوی مجلس و تبدیل آن به قانون، بانک مرکزی مراحل اجرایی آن را آغاز خواهد کرد. در همین سال، معاون بانک مرکزی نیز در یک نشست خبری به تشریح اهداف بانک مرکزی از طرح اصلاح پول ملی و الزامات انجام آن پرداخت و گفت: اجرای این برنامه با وجود هزینه های جدیدی که برای انتشار اسکناس جدید و امحاء اسکناس های موجود دارد، برای اقتصاد ایران امری ضروری است هرچند تاثیر چندانی در مهار نرخ تورم و کاهش قیمت ها ندارد و تنها اثر روانی خواهد داشت. با این حال بانک مرکزی اعلام کرده بود که مردم می توانند از طریق مراجعه به پرتال بانک مرکزی، در نظرسنجی اینترنتی این بانک شرکت کنند و نظر خود را درباره نامگذاری پول اصلی (اسکناس) و پول فرعی (سکه) اعلام کنند. بانک مرکزی در این اطلاعیه اعلام کرد شرکت کنندگان در نظرسنجی آزاد هستند جدا از واژه‌های تصریح شده، عبارت دیگری را برای نام پول ملی پیشنهاد کنند. همچنین این بانک اعلام کرده بود که افراد اعلام کنند چه نوع ابزارهایی را برای انجام مبادلات بانکی خود بر می‌گزینند و در این بخش از ابزارهای الکترونیکی، اسکناس و مسکوک نام برده شده بود. از سویی از نظر دهندگان خواسته شده بود تا بگویند آیا اساسا با حذف صفرها از پول ملی موافقند یا خیر؟ در صورت مثبت بودن، حذف چند صفر بهتر است؟
در خردادماه سال 1391 بانک مرکزی اعلام کرد که ۴۹ هزار و ۶۸۵ نظر در سامانه نظرسنجی درباره چگونگی اصلاح پول ملی به ثبت رسیده و همچنین ۷۸ درصد مشارکت کنندگان نیز با اصلاح پول ملی موافق هستند. در این نظرسنجی، ۴۷ درصد از مشارکت کنندگان موافق نامگذاری “پارسی” و ۴۲ درصد نیز موافق “تومان” برای پول ملی بودند. برای نامگذاری پول فرعی نیز ۴۰ درصد “دریک” و ۲۱ درصد هم “ریال” را انتخاب کرده بودند. بانک مرکزی در اطلاعیه شماره 2 در تیر ماه 1390 تأکید داشت که هدف از درج نظرسنجی یاد شده در پایگاه مزبور، تشویق هموطنان به داشتن ارتباط مستمر با بانک مرکزی و پیدایش نوعی تعامل بین بانک و مردم می‌باشد. به همین خاطر این امکان در اختیار کاربران قرار گرفت تا در فرصت‌های آتی هم بتوانند مستمرأ نتایج نظرسنجی را پیگیری نمایند. از ابتدای امر بانک مرکزی در بالای فرم نظرسنجی اعلام کرده بود که “نتایج این نظرسنجی از نظر مبانی آماری قابل تعمیم به کل جامعه نمی‌باشد” و دلیل این موضوع آن است که نظرسنجی اینترنتی از پراکندگی نمونه آماری علمی برخوردار نیست.
جمع‌بندی:
بر اساس مطالعات به عمل آمده، مهمترین عاملی که بسیاری از کشورها را ناچار به انجام اصلاحات پولی کرده است، ناکارآمدی نظام تسویه مبادلات پولی و عدم توانایی پول ملی در ایفای وظایف مورد انتظار بوده که عمدتأ ناشی از وجود تورم مستمر در نرخ‌های بالا می‌باشد. حذف صفر واحد پولی نخستین مرتبه در آلمان و پس از جنگ جهانی دوم کلید خورد زیرا این کشور زیر فشارهای اقتصادی ناشی از جنگ و خسارت‌های برجای مانده از آن تورمی شدید را تجربه می‌کرد و سیاستگزاران اقتصادی آلمان را وادار به حذف صفر از پول رسمی کشور کرد. پس از آن در دهه‌های 60 و 70 میلادی تاکنون این اقدام بارها در برخی کشورها با هدف تسهیل مبادلات اقتصادی و بازرگانی به مورد اجرا گذاشته شد.
کشور ایران از سال 1353 با تورم بالای 10 درصد و در مواردی نیز تا نزدیک به 40 درصد مواجه بوده است که از جمله آثار زیانبار آن کاهش ارزش پول ملی و در نتیجه کاهش قدرت خرید در جامعه است. این موضوع برخی صاحبنظران را تشویق به ضرورت تجدیدنظر در وضعیت پول ملی کرده است و از سال 1372 پیشنهادهایی مطرح شد اما به حاشیه رفت تا اینکه در سال 1386 در دستور کار بانک مرکزی و کمیسیون اقتصادی مجلس قرار گرفت و در تازه‌ترین اقدام در آذر 1395 دولت تغییر واحد پول ملی از ریال به تومان را در قالب لایحه‌ای برای ارسال به مجلس تصویب کرد.
اکثر اقتصاددانان عقیده دارند اجرای سیاست حذف صفر از واحد پول ملی اگر در چارچوب یک سلسله اصلاحات مهم اقتصادی انجام شود، آثار مثبت زیادی دارد به این ترتیب که تورم مهار می‌شود، ارزش پول ملی افزایش می‌یابد، اعتماد عمومی به پول ملی ارتقاء پیدا می‌کند و می‌تواند زمینه‌ساز جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی در کشور باشد. لازم به توضیح است که مصوبه اخیر دولت مبنی بر حذف یک صفر و تغییر واحد پول ایران از ریال به تومان در زندگی مردم نقش چندانی نخواهد داشت، زیرا تاکنون نیز در داد وستد روزانه از واژه تومان استفاده شده و واحد ریال فقط در محاسبات رسمی کاربرد دارد.
منابع مورد استفاده:
- فرجي، يوسف، پول و ارز و بانكداري، 1377، نشر بازرگاني.
- محمد نوفرستی و سمیه هاشمی، “تغییر واحد پول و چاپ اسکناس درشت‌تر، الزامات، چگونگی، پیامدها”، شانزدهمین کنفرانس سیاست‌های پولی و ارزی، اردیبهشت 1385.
- گزارش “مروری بر تغییر نام پول‌های ملی کشورهای در حال توسعه”، پژوهشکده امور اقتصادی، شهریور 1386.
- سرور ملکان، “رفرم پولی، تجربه کشورهای دیگر، الزامات ایران”، بانک مرکزی ایران، آذر 1389.
- محمدهادی مهدویان، “اصلاح پولی و تغییر واحد پول کشور”، فصلنامه پول و اقتصاد، بهار 1390.
- پیمان قربانی، “نظرسنجی میدانی اصلاح پول ملی”، روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 2564، بهمن 1390.
- امید عطایی، “بررسی دلایل تغییر واحد پول ملی”، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، شهریور 1390.
-The success of currency reform to end great inflation: An empirical analysis of 34 high inflation. Peter Bernholz and Peter Kugler. University of Basel, Switzerland, August 2007.
