فرانسه، آلمان و بریتانیا در ۲۸ اوت، به دلیل آنچه نقض تعهدات برجامی از سوی ایران عنوان کردند، مکانیسم ماشه را فعال کردند. پس از گذشت روند ۳۰ روزه این سازوکار، و تقریباً ده سال پس از توافق تاریخی هسته‌ای غرب با تهران (برجام)، اسنپ بک از ساعت ۲ بامداد یکشنبه ۲۸ سپتامبر (ششم مهر، به وقت اروپای مرکزی) رسماً فعال شد.
تروئیکای اروپایی بامداد یکشنبه با انتشار بیانیه‌ای از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران خبر دادند. همچنین در این رابطه اعلام کردند: «ما از بازگشت قطعنامه‌های ۱۶۹۶ (۲۰۰۶)، ۱۷۳۷ (۲۰۰۶)، ۱۷۴۷ (۲۰۰۷)، ۱۸۰۳ (۲۰۰۸)، ۱۸۳۵ (۲۰۰۸) و ۱۹۲۹ (۲۰۱۰) پس از تکمیل روند اسنپ بک بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت استقبال می‌کنیم و از ایران و همه کشورها می‌خواهیم به‌طور کامل به این قطعنامه‌ها پایبند باشند.»
بر اساس بیانیه مشترک وزرای امور خارجه سه کشور اروپایی که در وبگاه وزارت خارجه آلمان منتشر شده است، آن‌ها مدعی شدند ایران بارها تعهدات برجامی خود را نقض کرده و اقدام به ذخیره‌سازی اورانیوم با غنای بالا کرده است؛ اقدامی که به گفته آن‌ها «هیچ توجیه غیرنظامی ندارد».
تیر خلاص بر پیکر برجام
بازگشت این تحریم‌ها عملاً به معنای پایان برجام تلقی می‌شود. توافقی که در سال ۲۰۱۵ میان ایران و قدرت‌های جهانی شامل آمریکا، فرانسه، بریتانیا، آلمان، چین و روسیه به دست آمد، پس از خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸ و در دوره نخست ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، عملاً به حالت نیمه‌جان درآمده بود و اکنون با اجرای مکانیسم ماشه ضربه نهایی را دریافت کرده است.
اروپا و آمریکا همچنان مدعی راهکارهای دیپلماتیک
وزرای خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا شامگاه شنبه با انتشار بیانیه‌ای مشترک از بازگشت تحریم‌های ایران خبر دادند و تأکید کردند: «از ایران و همه کشورها می‌خواهیم به‌طور کامل به این قطعنامه‌ها پایبند باشند.»
این سه کشور پیشنهاد کرده بودند که در صورت بازگرداندن دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، رفع نگرانی‌ها درباره ذخایر اورانیوم غنی‌شده و آغاز دوباره مذاکرات با ایالات متحده، اجرای تحریم‌ها را تا شش ماه به تعویق اندازند تا فرصتی برای رسیدن به یک توافق بلندمدت فراهم شود.
دیپلماسی همچنان روی میز
در بیانیه تروئیکای اروپایی آمده است: «ما به پیگیری مسیرهای دیپلماتیک و مذاکرات ادامه خواهیم داد. اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل به معنای پایان دیپلماسی نیست.»
آن‌ها همچنین از ایران خواستند از هرگونه اقدام تنش‌زا خودداری کند و به تعهدات پادمانی الزام‌آور خود بازگردد.
حمایت آمریکا از تصمیم اروپا در رابطه با فعال سازی اسنپ بک
«مارکو روبیو»، وزیر خارجه آمریکا، در بیانیه‌ای از «قاطعیت و اراده» فرانسه، آلمان و بریتانیا در بازگرداندن تحریم‌های ایران قدردانی کرد و گفت: «دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا به صراحت اعلام کرده که گزینه دیپلماسی همچنان برای ایران وجود دارد و حصول توافق بهترین نتیجه برای مردم ایران و جهان خواهد بود.»
روبیو افزود: «برای تحقق این هدف، ایران باید گفتگوهای مستقیم را با حسن نیت و بدون وقت‌کشی بپذیرد. در غیر این صورت، شرکای ما باید تحریم‌های اسنپ بک را فوراً اجرا کنند تا رهبران ایران را به اتخاذ تصمیمی وادار کنند که به نفع ملتشان و امنیت جهانی باشد.»
سکوت برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ در مقابل اقدامات تروئیکای اروپا
این ادعا در حالی مطرح می‌شود که پس از خروج آمریکا از برجام، سه کشور اروپایی به هیچ یک از تعهدات خود برای رفع تحریم‌ها در ازای محدودیت‌های هسته‌ای ایران عمل نکردند. با این حال، برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ واکنشی صریح در برابر این رفتار و اقدامات سه عضو اروپایی نشان نمی‌دهند و عملاً در این خصوص سکوت کرده‌اند.
«عباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران، روز شنبه در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل تأکید کرد که «اعلان سه کشور اروپایی برای آغاز فرآیند سازوکار موسوم به “پس‌گشت” (اسنپ بک)، از نظر حقوقی و رویه‌ای معیوب بوده و کان‌لم‌یکن محسوب می‌شود.»
همچنین او افزود: «این اقدام در حالی صورت گرفته است که این سه کشور نه‌تنها از اجرای تعهدات خود سرباز زده‌اند، بلکه از سازوکار حل‌وفصل اختلافات در برجام نیز امتناع ورزیده، به‌طور مداوم قطعنامه ۲۲۳۱ (۲۰۱۵) را با درخواست ترتیباتی فراتر از دامنه آن تضعیف کرده و حتی از حملات نظامی علیه تأسیسات صلح‌آمیز هسته‌ای ایران که تحت پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارند، حمایت کرده‌اند. استناد آن‌ها به سازوکار موسوم به پس‌گشت، سوءاستفاده آشکار از یک روند است.»
ایران از NPT خارج نمی‌شود
اگرچه تهران تهدید کرده است که در صورت فعال شدن اسنپ بک پاسخی سخت بدهد، اما «مسعود پزشکیان»، رئیس‌جمهوری ایران شامگاه جمعه گفت که ایران از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) بیرون نخواهد رفت.
انتقاد ظریف از فعال شدن اسنپ بک
استقبال اسرائیل از فعال شدن اسنپ بک
وزارت امور خارجه اسرائیل با انتشار بیانیه‌ای در شبکه اجتماعی ایکس، از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران ابراز خرسندی کرد. همچنین در این رابطه نوشت: «این یک تحول مهم در پاسخ به تخلفات مداوم حکومت ایران، به‌ویژه در برنامه هسته‌ای نظامی آن است. هدف از فعال سازی اسنپ بک جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است و جامعه جهانی باید از هر ابزار ممکن برای تحقق این هدف استفاده کند.»
تاثیر مکانیسم ماشه بر اقتصاد ایران
پس از اجرای اسنپ بک، بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران به‌طور خودکار انجام می‌شود. این قطعنامه‌ها به‌صورت رسمی ذیل بند هفت منشور سازمان ملل قرار می‌گیرند و بار دیگر ایران در چارچوب شورای امنیت به‌عنوان موضوع اجماع کشورهای حامی آمریکا و متحدانش در دستور کار قرار می‌گیرد. از این رو، پیامدهای بازگشت این قطعنامه‌ها از نظر سیاسی بسیار قابل توجه است.
با این حال، به دلیل وجود تحریم‌های گسترده آمریکا و کشورهایی که از آن تبعیت می‌کنند و همچنین تحولات پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ و اجرای سیاست فشار حداکثری تا امروز، بازگشت شش قطعنامه فصل هفتم شورای امنیت تأثیر اقتصادی یا تجاری جدید و قابل‌توجهی ایجاد نخواهد کرد. به عبارت دیگر، این اقدام تغییر ناگهانی در وضعیت اقتصاد ایران به همراه نخواهد داشت، زیرا اقتصاد کشور هم‌اکنون نیز تحت فشار حداکثری قرار دارد.
مروری بر قطعنامه‌های شش‌گانه شورای امنیت علیه ایران
در ادامه نگاهی اجمالی به قطعنامه‌های شش‌گانه شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ به تصویب رسیدند، خواهیم داشت.
قطعنامه ۱۶۹۶ – تعلیق فوری غنی‌سازی
این قطعنامه در مرداد ۱۳۸۵ (جولای ۲۰۰۶) به تصویب رسید و از ایران خواست تمام فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی و بازفرآوری، از جمله تحقیق و توسعه، را تعلیق کند تا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بتواند آن‌ها را راستی‌آزمایی کند. همچنین از تمام کشورها خواسته شد از انتقال هرگونه اقلام، مواد، کالا و فناوری که می‌تواند در برنامه غنی‌سازی و موشکی ایران به کار رود جلوگیری کنند. اجرای پروتکل الحاقی نیز مورد تأکید قرار گرفت.
قطعنامه ۱۷۳۷ – تحریم‌های اولیه و محدودیت آموزشی
این قطعنامه در دی‌ماه ۱۳۸۵ (دسامبر ۲۰۰۶) صادر شد و اقدامات سخت‌گیرانه‌تری را اعمال کرد. از کشورها خواسته شد از صدور هرگونه اقلام و فناوری مرتبط با غنی‌سازی، بازفرآوری یا آب‌سنگین و همچنین توسعه سامانه‌های پرتاب سلاح هسته‌ای به ایران جلوگیری کنند. ایران ملزم شد فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی را تعلیق کند و کار روی پروژه‌های آب‌سنگین را متوقف سازد. تصویب فوری پروتکل الحاقی در دستور کار قرار گرفت. علاوه بر این، کشورها موظف شدند دارایی‌های افراد و شرکت‌های تحریم‌شده را مسدود و تحصیل دانشجویان ایرانی در رشته‌های حساس هسته‌ای و موشکی را محدود کنند.
قطعنامه ۱۷۴۷ – تشدید محدودیت‌ها و تحریم تسلیحاتی
در فروردین ۱۳۸۶ (مارس ۲۰۰۷) این قطعنامه به تصویب رسید. بر اساس آن، کشورها موظف شدند از انتقال تجهیزات و فناوری مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و موشکی ایران جلوگیری کنند، حساب‌های مالی افراد مرتبط را مسدود کنند و ورود و خروج این افراد را گزارش دهند. صادرات و واردات سلاح‌های سنگین به ایران ممنوع شد. همچنین اعطای هرگونه وام جدید به ایران متوقف گردید. همچنین بر ضرورت پایبندی کامل ایران به الزامات شورای حکام آژانس تأکید شد.
قطعنامه ۱۸۰۳ – بازرسی محموله‌ها و کنترل مالی
این قطعنامه در خرداد ۱۳۸۷ (ژوئن ۲۰۰۸) به تصویب رسید و دامنه تحریم‌ها را گسترش داد. کشورهای عضو موظف شدند محموله‌های دریایی و هوایی به مقصد ایران یا از ایران را، در صورت وجود ظن حمل مواد ممنوعه، بازرسی کنند. همچنین در اعطای اعتبار و تسهیلات تجاری به بخش خصوصی برای مبادلات با ایران محدودیت‌های بیشتری اعمال شد و همکاری مالی با بانک‌های ایرانی، به‌ویژه بانک صادرات و بانک ملی، با دقت و هوشیاری بیشتری بررسی شود.
قطعنامه ۱۸۳۵ – تأکید مجدد بر تعهدات
این قطعنامه در مهر ۱۳۸۷ (سپتامبر ۲۰۰۸) تصویب شد و صرفاً بر ضرورت اجرای کامل قطعنامه‌های پیشین تأکید کرد، بدون آنکه تحریم‌های تازه‌ای وضع کند.
قطعنامه ۱۹۲۹ – گسترده‌ترین تحریم‌ها و ارجاع به فصل هفتم
در خرداد ۱۳۸۹ (ژوئن ۲۰۱۰)، این قطعنامه ایران را تحت فصل هفتم منشور سازمان ملل و بند ۴۱ آن قرار داد و گسترده‌ترین تحریم‌های تاریخ علیه کشور اعمال شد. بر اساس این قطعنامه، هرگونه فعالیت اقتصادی ایران در حوزه‌های هسته‌ای و موشکی که منجر به کسب منفعت شود، ممنوع شد. فروش هر نوع سلاح متعارف به ایران، انتقال فناوری‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک و هرگونه کمک فنی در این زمینه ممنوع گردید.
سپاه ایران و شرکت کشتیرانی ایران به‌طور رسمی تحریم شدند. این قطعنامه همچنین خواستار تصویب پروتکل الحاقی و معاهده جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBT) شد و اجازه بازرسی محموله‌های هوایی و دریایی (حتی در آب‌های آزاد) و توقیف آن‌ها در صورت ظن حمل مواد ممنوعه را صادر کرد. افزون بر این، تحریم‌های مالی، بیمه‌ای و محدودیت‌های شدید بانکی علیه ایران وضع شد. همچنین کشورها موظف شدند نسبت به همکاری با بانک‌های ایرانی و نهادهای وابسته به سپاه با نهایت احتیاط عمل کنند.
در اسنپ بک کدام تحریم‌ها فعال می‌شوند؟
یکی از سوالاتی که ذهن بسیاری از مردم را درگیر کرده، تحریم‌هایی است که بر اساس فعال سازی مکانیسم ماشه بازمی‌گردند. این تحریم‌ها عبارتند از:
نفت، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی
اتحادیه اروپا پیش از برجام، واردات و خرید یا حمل نفت خام و فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی ایران را ممنوع کرده بود. فعال سازی اسنپ بک به معنای از سرگیری این ممنوعیت‌هاست.
سرمایه‌گذاری و فروش تجهیزات یا فناوری کلیدی در نفت، گاز و پتروشیمی
اتحادیه اروپا سرمایه‌گذاری مستقیم در صنایع انرژی ایران را هم ممنوع کرده بود. بازگشت تحریم‌ها، ایران را از دسترسی به بسیاری از فناوری‌های حیاتی در توسعه میدان‌های گازی و پالایشگاه‌های جدید محروم خواهد کرد.
طلا، فلزات گرانبها و الماس
با برقرار شدن تحریم‌های جدید، هرگونه معامله طلا، نقره، پلاتین یا الماس با دولت ایران، بانک مرکزی و نهادهای وابسته ممنوع خواهد شد. همچنین تحویل اسکناس‌های تازه چاپ شده و سکه‌های تازه ضرب شده به بانک مرکزی ایران ممنوع می‌شود.
حمل‌ونقل، کشتیرانی و هواپیمایی
پیش از برجام، خطوط کشتیرانی و هوایی ایران، به ویژه شرکت کشتیرانی و شرکت‌های وابسته، با مسدود شدن دارایی‌ها و ممنوعیت ارائه خدمات روبه‌رو بودند که احتمالا دوباره بازخواهند گشت.
انتقال وجه و خدمات مالی
اتحادیه اروپا برای کنترل تراکنش‌های مالی با ایران سیستم مبتنی بر سقف مبلغ طراحی کرده بود. این نظام عملا بانک‌های اروپایی را مجبور می‌کرد که هر معامله‌ای با طرف‌های ایرانی را به‌طور دقیق بررسی و مستندسازی کنند. این باعث شد که بسیاری از بانک‌ها اساسا حاضر به کار با ایران نباشند. یکی از مهمترین محدودیت‌های فعال سازی اسنپ بک، قطع شدن احتمالی خدمات پیام‌رسانی مالی تخصصی برای بانک‌ها و نهادهای فهرست‌شده ایرانی خواهد بود. این همان سازوکاری بود که پیش از توافق هسته‌ای با ایران، به قطع دسترسی برخی بانک‌های ایرانی به سامانه «سوئیفت» منجر شد.
بر همین اساس همه کشورها مجازند اقلام ممنوعه تحت تحریم‌های سازمان ملل را توقیف و امحا کنند. همچنین ایران از کسب هرگونه منافع در فعالیت‌های تجاری در کشورهای دیگر که به استخراج، تولید یا استفاده از مواد و فناوری هسته‌ای مرتبط است، منع می‌شود.
تاثیر مکانیسم ماشه بر کاهش ریال
پس از اجرایی شدن مجدد تحریم‌های سازمان ملل، ریال ایران در برابر دلار به پایین‌ترین سطح تاریخی خود سقوط کرد.
صبح روز یکشنبه، در بازار آزاد، یک دلار آمریکا تقریباً با ۱ میلیون و ۱۲۰ هزار ریال و یک یورو با یک میلیون و ۳۲۰ هزار ریال معامله شد. این داده‌ها توسط وب‌سایت‌های رصد ارز مانند بن‌بست و آلان‌چند منتشر شده است.
در حالی که ریال در ابتدای ماه اوت در حدود ۹۰۰ هزار واحد معامله می‌شد، پس از مطرح شدن دوباره تحریم‌ها در ماه گذشته با سرعت زیادی ارزش خود را از دست داد. پیش از فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ بک» از سوی فرانسه، آلمان و بریتانیا برای بازگرداندن تحریم‌ها در سازمان ملل، نرخ ریال در برابر دلار کمی بالاتر از یک میلیون بود.
منابع: فارسی‌نیوز، یورونیوز، بی‌بی‌سی، ایسنا
