شلیک به حقوق شهروندان بی‌پناه در ابعاد حقوقی حمله ناو امریکایی به هواپیمای ایرباس ایران

شلیک به حقوق شهروندان بی‌پناه در ابعاد حقوقی حمله ناو امریکایی به هواپیمای ایرباس ایران

علیرضا ارزنده

کارشناس ایمنی هوانوردی از کالیفرنیا

شنبه دوازدهم تیر 1367 مصادف با سوم ژوئیه 1988 ایرباس شرکت هواپیمایی ایران ایر، فرودگاه بین‌المللی بندرعباس را به مقصد دبی ترک کرد. پروازی که هرگز به مقصد نرسید. این پرواز طبق برنامه  ساعت 17/10 از باند فرودگاه بلند شد و بر اساس طرح پرواز مصوب  هواپیما باید با اوج‌گیری تا سقف پروازی 14000 پا در مدت‌زمان 28 دقیقه در فرودگاه بین‌المللی دبی به زمین می‌نشست. پرواز 655 با هواپیمای ایرباس 300 انجام می‌شد. خلبان پرواز کاپیتان محسن رضاییان که سابقه بیش از 7000 ساعت پرواز را در کارنامه خود دارد و از دانش زبان انگلیسی خوبی نیز برخوردار است به همراه کمک‌خلبان خود کامران تیموری و مهندس پرواز محمدرضا امینی جزء به‌جزء همه چیز را به‌دقت کنترل می‌کنند. 290 مسافر این هواپیما از جمله 66 کودک زیر 12 سال، 53 زن و 36 تبعه از کشورهای یوگسلاوی، هند، پاکستان، ایتالیا و امارات متحده عربی سواحل خلیج‌فارس را زیر پای خود دارند و برای فرود در فرودگاه مقصد لحظه‌شماری می‌کنند. تا ارتفاع 12000 پایی اوج‌گیری طبیعی مطابق با

Flight Plan انجام می‌شود و خلبان با برج مراقبت فرودگاه بندرعباس، مرکز کنترل راه‌های هوایی ایران و امارات (Center) در تماس است. هواپیمای ایرباس ایران ایر به شماره پرواز 655 با شناسه ثبت EP-IBU قبل از ورود به محدوده عملیاتی مرکز کنترل هوایی امارات در محلی به نام «مولبیت» به مرکز کنترل هوایی کشور اطلاع می‌دهد که قصد اوج‌گیری و صعود به ارتفاع نهایی پرواز خود یعنی 14000 پایی را دارد.

دقیقه هفتم سفر سپری‌شده و همه‌چیز در پرواز و در سیستم هوانوردی تجاری (Civil Aviation) عادی است، اما پشت پرده غیرعادی این حادثه، روی دریا و در آب‌های سرزمینی ایران به کمین نشسته است؛ ناو جنگی یو اس اس وینسنس که چند روز قبل بندر «سن‌دیگو» را به مقصد خلیج‌فارس ترک کرده و روز هفتم خرداد به خلیج‌فارس رسیده بود. این ناو در ساعت 10:22 صبح روز دوازدهم تیر وارد آب‌های سرزمینی ایران شده و چند مایلی نیز از آب‌های بین‌المللی دور شده است. هفت دقیقه از برخاستن پرواز شماره 655 گذشته و کشتی‌های امریکایی حاضر در خلیج‌فارس در مجموع 11 مورد اخطار به این هواپیما داده‌اند. اما چرا خلبان رضاییان به این اخطارها توجه نکرده است؟ دلیل بسیار واضح است. 7 مورد اخطار ناو وینسنس روی فرکانس 243 مگاهرتز ارسال‌شده و یک اخطار توسط ناو سایدز روی همین فرکانس ارسال‌شده و سه اخطار روی فرکانس اضطراری 5/121 مگاهرتز ارسال‌شده است. فرکانس 243 مخصوص هواپیماهای نظامی است پس واضح است که خلبان رضاییان این پیام‌ها را دریافت نکرده چراکه به طور اصولی ایرباس تجهیزات دریافت این فرکانس را در خود ندارد. هفت دقیقه از پرواز سپری شده، در آسمان همه‌چیز عادی و طبق برنامه دنبال می‌شود اما روی دریا حادثه‌ای تلخ در حال رقم خوردن است چرا که ناخدا «ویلیام راجرز» دستور شلیک دو موشک به سمت هواپیما را می‌دهد. دو موشک رها می‌شوند و لحظاتی بعد پرواز 655 برای همیشه از صفحه رادار مرکز کنترل راه‌های هوایی ایران محو می‌شود.   بلافاصله مقامات امریکایی اعلام می‌کنند که یک فروند F-14 تام کت ایرانی را هدف قرار داده‌اند اما با مشخص شدن نوع هواپیما امریکا مدعی شد که اشتباه کرده است. ادعایی که هرگز توسط متخصصان موردقبول واقع نشد.

ممنوعیت استفاده از سلاح علیه هواپیمای مسافربری هفتم دسامبر 1944 ضمن تنظیم و امضای پیمان حمل‌ونقل هوایی موسوم به شیکاگو سازمان جهانی هوانوردی (ICAO) تشکیل شد اما موجودیت آن به‌طور رسمی در سال 1947 ثبت شد و نخستین جلسه آن هم در ششم ماه مه سال 1947 برگزار شد. ایران در نهم آگوست سال 1950 و امریکا در 19 آوریل سال 1946 به‌طور رسمی به پیمان شیکاگو و درنتیجه به ایکائو پیوسته‌اند.

این سازمان تضمین‌کننده ایمنی و رشد منظم صنعت هوانوردی در سطح بین‌المللی و توسعه ایمنی پرواز و ناوبری هوایی بوده و در عمل کل جامعه بین‌المللی را در برمی‌گیرد. معاهده شیکاگو که اساسنامه ایکائو نیز به شمار می‌آید در مقدمه خود به اینکه هواپیمایی بین‌المللی یا ترجمه بهتر آن هوانوردی بین‌المللی می‌تواند سبب ایجاد دوستی و تفاهم بین ملت‌ها شود تأکید می‌کند. بر اساس ماده یک معاهده شیکاگو، استفاده از سلاح علیه هواپیماهای غیرنظامی منع شده و حاکمیت کشورها بر فضای کشورشان اجازه به‌کارگیری سلاح ضد هواپیماهای غیرنظامی را به آنها نمی‌دهد. امضاکنندگان پیمان شیکاگو موافقت کرده‌اند که در صورت ورود بدون مجوز هواپیمایی به حریم هوایی کشور خود ابتدا از خلبان هواپیما بخواهند فرود بیاید یا مسیرش را تغییر دهد. ماده 3 مکرر معاهده شیکاگو با صراحت و به طور مؤکد از کشورها می‌خواهد که از سلاح علیه هواپیمای مسافربری برخودداری کنند.

پرده آخر

قبل از شلیک موشک به هواپیمای ایرباس ایرانی پرواز 655 توسط ناو «وینسنس» بحث بین بخش‌های اطلاعات جنگی سه ناو وینسنس، مونتگومری و سایدز بالا می‌گیرد. گزارش تیم بررسی حادثه ایکائو که در محل وقوع حادثه تهیه شده اذعان می‌دارد در دقایق قبل از شلیک موشک عده‌ای هواپیما را یک هواپیمای مسافربری و عده‌ای هم آن را هواپیمایی جنگی که قصد عملیات داشته تلقی کرده‌اند. دو دقیقه بعد، از مرکز اطلاعات جنگ ناو وینسنس گزارشی مبنی بر اینکه هواپیما یک F-14 جنگنده است به دست می‌آید و خواسته شده بود که قبل از گشودن آتش روی هواپیما به او اعلان خطر کنند. در همین حال کارکنان ناو سایدز فریاد می‌زنند هواپیما تجاری است صبر کنید. گفت‌و‌گو بین سه ناو ادامه دارد که ناخدای وینسنس تصمیم می‌گیرد موشک خود را پرتاب کند. بنا به اعلان سازمان هواپیمایی کشوری ایران، ادعای امریکایی‌ها مبنی بر اشتباه گرفتن ایرباس عظیم‌الجثه با هواپیمای جنگنده F-14 فاصله زیادی با حقیقت دارد زیرا بر اساس گزارش ایکائو در بخش 16-1-3 هواپیمای ایرباس مجهز به سیستم «ایجز» است و ناو وینسنس هم از تجهیزات کافی و به‌روز برای تشخیص حالت پرواز برخوردار بوده است.

جلسه فوری شورای ایکائو در چهارم جولای سال 1988 تشکیل شد و ضمن تقبیح کاربرد سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی با دولت ایران و خانواده‌های داغدار اعلام همدردی کرد.

در پی این حمله و به درخواست جمهوری اسلامی ایران شورای ایکائو در سیزدهم جولای 1988 جلسه فوق‌العاده‌ای برای رسیدگی به درخواست ایران تشکیل داد. در این جلسه خواسته صریح ایران در 5 بند ارائه شد.  1- شناسایی صریح عمل نقض مقررات بین‌المللی 2- شناسایی این حقیقت که کشورهای عضو، مسئول اعمال جنایتکارانه مأموران خود هستند حتی اگر در حیطه اقتدار خود عمل‌نکرده باشند.

3- محکومیت صریح ایالات متحده امریکا برای استفاده از سلاح علیه هواپیمای مسافربری ایرباس ایران. 4- تشکیل کمیسیون فرعی برای بررسی جنبه‌های مختلف حقوقی، فنی و سایر جنبه‌های ساقط ساختن هواپیمای ایران ایر و گزارش به شورای ایکائو و از طریق آن به اجلاس فوق‌العاده مجمع برای پیش‌بینی اقدامات لازم برای جلوگیری از تکرار حوادث مشابه.

5- خاتمه فوری استفاده از زور و تهدید علیه فضای جمهوری اسلامی ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس. موضع جمهوری اسلامی ایران در شورای ایکائو و دیوان بین‌المللی دادگستری این بود که ناو جنگی وینسنس حقوق بین‌الملل را نقض کرده است. در جلسه 125 شورای ایکائو، ایران تصمیم شورا را اشتباه دانست و به استناد ماده 37 و بند 1 ماده 36 و ماده 84 معاهده شیکاگو تقاضای پژوهش از تصمیم ایکائو را تقدیم دیوان کرد. در این تقاضا با استناد به معاهده شیکاگو 1944 و معاهده مونترال 1971 (معاهده جلوگیری از اقدامات غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری) ایران اعلام کرد که امریکا هر دو معاهده را نقض کرده است. ایران از دیوان خواست تا اعلام کند امریکا بخش‌های مقدمه، موارد یک تا سه و بندهای الف تا ج ماده 44 ضمیمه 15 معاهده شیکاگو، همچنین مواد 1 و3 و بند 1 از ماده 10 معاهده مونترال را زیر پا گذاشته است. مطابق موارد اشاره‌شده مهم‌ترین بحث ایران در دادخواست خود به دیوان نقض حاکمیت ایران در آب‌های سرزمینی‌اش به‌وسیله ناو جنگی وینسنس و به‌کارگیری سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی ایرانی بود. به‌کارگیری سلاح علیه هواپیمای غیرنظامی بر اساس مقدمه ماده 44 و ماده 3 مکرر معاهده شیکاگو منع شده است. از سویی دیگر بر اساس ضمیمه 15 معاهده شیکاگو صدور NOTAM یا اطلاعیه هوانوردی از اختیارات کشورهایی است که در منطقه خدمات هوانوردی ارائه می‌دهند و امریکا به طور قانونی اجازه صدور چنین اطلاعیه‌هایی را در محل مورد مناقشه نداشته است. هرچند در زمان حادثه امریکایی‌ها مفاد اطلاعیه مبهم صادرشده توسط خود را نیز رعایت نکرده و هواپیما را در کریدور بین‌المللی و در ارتفاع 13500 پایی هدف قراردادند. نماینده امریکا در جلسه فوق‌العاده ایکائو حمله به هواپیمای مسافری ایران را دفاع از خود مطرح کرده و بیان می‌دارد که در روزهای سوم و چهارم همان ماه خلیج‌فارس بسیار ناامن بوده است. دو کشتی پاکستانی و لیبریایی هدف قرارگرفته بود‌ند و صبح روز حادثه یک فروند F-14 که از بندرعباس برخاسته بوده قصد حمله به ناوهای امریکایی را داشته است (توجه کنید که جنگنده F-14 هواپیمای ره‌گیری و Fighter است و تجهیزات حمله از هوا به سطح را در اختیار ایران نگذاشته بودند). ناو وینسنس چندین بار به هواپیما اخطار داده است اما پاسخی دریافت نکرده پس در راستای Self defense اقدام به شلیک موشک کرده است.  جورج بوش معاون رئیس جمهوری وقت امریکا ضمن اظهار تأسف بخشی از مسئولیت این حادثه را متوجه دولت ایران دانست که اجازه داده هواپیمای مسافری روی ناو جنگی پرواز کند! ادعایی که هرگز و توسط هیچ‌کس پذیرفته نشد و بیش از اینکه ادعایی حقوقی باشد موضوعی سیاسی تلقی شد. در هیچ‌کدام از بررسی‌ها، خروج پرواز 655 از کریدور بین‌المللی ثبت‌نشده و همچنین هیچ‌گونه عدولی از طرح پروازی به ثبت نرسیده است. بوش در شورای امنیت سازمان ملل متحد اظهار داشت اگر ایران به جنگ خود با عراق خاتمه داده بود به طور قطع این حادثه اتفاق نمی‌افتاد! از همین جمله می‌توان دریافت که امریکا جبهه جدید را در سواحل جنوبی و جنوب شرقی کشور علیه کشورمان به نفع عراق گشوده بود. سال‌ها پس از اظهار این جمله توسط بوش مجامع بین‌المللی عراق را عامل شروع جنگ دانسته و بر دفاع ایران از خود صحه گذاردند. اما تمامی این ادعاها باگذشت زمان رنگ باخت و مشخص شد که امریکا در آن زمان فقط به خاطر امکان بهره‌گیری از ماده 51 منشور سازمان ملل متحد که حق دفاع مشروع را برای همه قانونی می‌داند موضوع پرواز بر فراز ناو، به‌سوی ناو و سایر موارد را مطرح کرده بود. حقیقت این است که دولت امریکا با نقض مشهود ماده 3 مکرر معاهده شیکاگو مرتکب تخلف بین‌المللی شده بود و مسئول وقوع این حادثه بود، چرا که در وهله نخست بر اساس گزارش گروه تحقیق ایکائو پرواز 655 در قلمرو حاکمیتی ایران قرار داشته و اقدام ایالات متحده امریکا درواقع تجاوز به حریم هوایی ایران محسوب و نقض فاحش تعهدات بین‌المللی مندرج در منشور سازمان ملل متحد در زمینه احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها است. دوم اینکه حمله به هواپیمای مسافربری ایران توسط ناو جنگی امریکا صورت گرفته است که این ناو جزئی از دارایی نیروی دریایی امریکا محسوب می‌شود و ازآنجاکه نیروی دریایی امریکا و منتج از آن ناو جنگی وینسنس ارگان دولتی (اجرایی) ایالات متحده امریکا به‌حساب می‌آید با استناد به ماده 2، 3 و 4 کمیسیون و اصل مسلم حقوقی وحدت دولت (State Unity Principle) عمل انجام‌شده منتسب به دولت ایالات متحده امریکا است. سوم اینکه بر اساس تمام گزارش‌ها، ناو جنگی در زمان حمله در آب‌های سرزمینی ایران بوده و این به معنی نقض حاکمیت دریایی و قانونی ایران بر آب‌های مزبور است. نیویورک‌تایمز 4 سال بعد به‌وضوح افشا کرد که این ناو دانسته در آب‌های سرزمینی ایران ورود کرده و در آب‌های بین‌المللی نبوده است. در 22 فوریه 1996 حدود دو ماه مانده به برگزاری دیوان بین‌المللی، طرفین نامه‌ای را به دیوان ارائه و اعلام کردند که دولت‌های متبوعشان موافقت کرده‌اند که قضیه را ادامه ندهند. جمهوری اسلامی ایران تا سال 1391 شناسه پرواز 655 را در پروازهای خود به‌کارگرفت و ناو وینسنس در نهم ژوئیه سال 2010 جهت اوراق شدن به فروش گذاشته شد. ناخدا ویلیام راجرز در سال 1991 بازنشسته شد اما یاد و خاطره 290 مسافر ایرباس این پرواز تا ابد در تاریخ باقی خواهد ماند.

مطلب مرتبط:

ایران ایر پس از چهل سال عضو انجمن یاتا در مونترال کانادا شد

منبع: چاپ شده در روزنامه ایران