اکوسیستم آب های شیرین (Freshwaters) در مقابل آب‌های شور با مقدار کم نمک (کمتر از ۱ درصد ) تعریف می‌گردد. گیاهان و حیواناتی که در مناطق آب شیرین زندگی میکنند با این شرایط سازگارند و امکان حیات در آب‌های شور را ندارند. کانادا حدود ۲۰ درصد آب شیرین جهان را در خود دارد. البته تمامی این آب تجدید پذیر نیست و بخش عمده آن به صورت یخ‌های قطبی است. با این حال کانادا حدود ۷ درصد از آب‌های تجدیدپذیر شیرین جهان را در اختیار دارد.
مقدار کل آب شیرین در کره زمین به سه دسته مهم تقسیم میشود:
۱- حوضچه‌ها و دریاچه‌ها:
این مناطق می‌توانند از چند متر مربع تا هزاران کیلومتر مربع وسعت داشته باشند. این حوزه‌های متعدد آبی که در سراسر زمین پراکنده شده‌اند، در واقع بقایای یخبندان پلیستوسن هستند. بیشتر حوضچه‌ها، فصلی هستند و برای چند ماه آب دارند. در حالی که دریاچه‌ها ممکن است بیش از صدها هزار سال عمر داشته باشند. دریاچه‌ها به دلیل انفصالشان از سایر منابع آبی نظیر رودخانه‌ها و اقیانوس‌ها، تنوع جانوری و گیاهی محدودی دارند. دریاچه ها را بر اساس عمق و فاصله از خط ساحلی به سه منطقه عمده تقسیم میکنند.
- منطقه ساحلی: بالاترین نقطه که به ساحل نیز نزدیک تر است منطقه ساحلی نامیده میشود. اینجا گرمترین منطقه دریاچه، در زمان سایه است. چرا که میتواند میزان زیادی از نور آفتاب را در خود جذب و نگهداری کند. این منطقه تعداد گونه های مختلفی از جلبک ها، گیاهان آبی ریشه دار یا شناور، حلزون ها، صدف ها، حشرات، سخت پوستان، ماهی ها و دوزیستان را شامل شود. پوشش گیاهی و جانوری ساکن در مناطق ساحلی، غذای جانوران دیگری مانند لاک پشت، مار و پرندگان را فراهم می‌سازند.
- محدوده وابسته به آب شیرین: حوزه احاطه شده با منطقه ساحلی، محدوده وابسته به آب شیرین نامیده میشود. در این منطقه،پلانکتون ها (فیتو پلانکتون ها و زئوپلانکتون ها) نقش مهم خود را در تکمیل زنجیره غذایی ایفا میکنند. بدون پلانکتون ها شاید گونه های محدودی بر روی زمین زندگی می‌کردند که مسلما انسان جز آنها نبود. انواع ماهی های آب های شیرین نیز در این منطقه زندگی میکنند.
- منطقه عمیق: طول عمر پلاکتونها کوتاه است. آنها پس از مرگ به منطقه عمیق دریاچه سقوط میکنند. این منطقه از دو منطقه دیگر سردتر و چگال تر است و فقط نور کمی که از منطقه وابسته به آب شیرین رد میشود، به آن میتابد. گونه هایجانوری آن هتروتروف هستند؛ به این معنی که خود غذای خود را تولید نمیکنند و از بقایای آلی موجودات دیگر تغذیه میکنند و از اکسیژن برای تنفس سلولی استفاده میکنند.
دمای آب در دریاچه‌ها در مناطق مختلف متغیر است. برای مثال، در تابستان وقتی دمای منطقه عمیق ۴ درجه سانتیگراد است دمای سطح آن میتواند ۲۲ درجه باشد. همینطور در زمستان وقتی دمای عمق ۴ درجه است، دمای سطح میتواند صفر درجه و یخ زده باشد. بخشی که این دو لایه را از هم جدا میکند، منطقه ترموکلاین نام دارد که در گذر از آن دمای آب تغییر بسیار سریعی دارد. در بهار و پاییز به خاطر وجود باد، مناطق مختلف آب با هم مخلوط شده و هم دما می‌شوند. وجود این بادها سبب توزیع اکسیژن در مناطق مختلف آب میشود.
۲- مسیل و رودخانه ها
مسیل‌ها و رودخان ها جریانهاب آبی هستند که در یک مسیر مشخص حرکت میکنند. رودخانه ها را در هر کجا می‌توان یافت. آنها از سر آغاز خود که میتواند یک چشمه، محل ذوب شدن برف یا حتی یک دریاچه باشد، شروع به حرکت میکنند و به سمت دهانه خود که یک کانال آبی یا یک اقیانوس است رهسپار می‌شوند. ویژگی‌های یک رودخانه از سرچشمه تا دهانه تغییر میکند.
دما در سرچشمه کمتر از دهانه است. همچنین آب در سرچشمه شفاف تر بوده و سطوح بالاتری از اکسیژن را دارا است. بنابراین ماهی‌های آب شیرین و هتروتروف ها در دهانه یافت می‌شوند. در میانه رودخانه، عرض بیشتر میشود و هم راستا با آن تنوع گونه‌ای نیز افزایش می‌یابد. گیاهان سبز آبی مختلف و جلبک ها در آن یافت می‌شوند. در نزدیکی دهانه، آب به علت رسوبات بالادست و مقدار کمتر نور، تیره تر و سطح اکسیژن آن کم است. بنابراین پوشش گیاهی کم میشود و ماهی هایی که در اکسیژن و نور کم می‌توانند زیست کنند مانند گپور و گربه ماهی در این مناطق یافت می‌شوند.
۳- تالاب ها
تالاب ها مناطقی هستند که آب در آنها به صورت ایستا جمع شده است و وجود گیاهان آبزی اکوسیستم آنها را پشتیبانی میکند. مرداب‌ها و باتلاق‌ها نیز جز تالاب ها طبقه بندی می‌شوند. گیاهان با محیط بسیار مرطوب سازگار هستند که انواع نیلوفر آبی، لویی، علف‌های بلند، سیاه کاج و صنوبر سیاه و سفید را شامل میشود. تالاب‌ها بالاترین تنوع گونه‌های دوزیستان، خزندگان و پرندگان را دارا هستند. بسیاری از حیواناتی که خز دارند در کنار تالاب ها زندگی میکنند. تالاب‌ها به اندازه بقیه انواع ذکر شده، آب شیرین تلقی نمی‌شوند. برخی از باتلاق‌های با غلظت بالای نمک وجود دارند که جاندارانی مانند میگو، صدف و علف‌های مختلف در آنها پیدا میشود.
درصد آب شیرین جهان و اهمیت آن
حدود ۹۷ درصد از آب زمین در اقیانوس‌هاست و مقدار آب شیرین در کره زمین کمتر از سه درصد است. همچنین از این میزان نیز تنها یک سوم آن قابل مصرف می‌باشد و ما بقی به صورت برف و یخ در نواحی قطبی و یخچال‌های طبیعی وجود داشته و غیر قابل استفاده است. این میزان اندک آب، همان چیزیست که ما برای شرب، شستشو، صنعت، کشاورزی، دامداری و تمام جنبه‌های زندگیمان از آن بهره می‌گیریم. با توجه به همین آمار اهمیت این عنصر حیاتی بدیهی به نظر می‌رسد.
همچنین این آب‌ها مرکز حیاتبخش اکوسیستم‌های گوناگون هستند و زندگی گونه‌های مختلف به آنها شدیدا وابسته است.
آنچه که اکوسیستم آب های شیرین را تهدید میکند:
۱- آلودگی آب ها
آلودگی ناشی از پساب های شهرها و حومه‌هایشان، صنعت و کشاورزی یکی از عواملی است که اکوسیستم آب شیرین را تحت تاثیر مستقیم خود قرار داده است. برای مثال پساب های یک معدن طلا در رومانی به میزان ۱۰۰ هزار مترمکعب آب حاوی فاضلاب سیانیدها و فلزات سنگین را به حوضه رودخانه دانوب وارد کرد و باعث کشتار ماهی‌های رودخانه و اختلال شدید در منابع آب عمومی شد.
۲- انحراف آب برای کشاورزی و صنعت
از بین بردن دریاچه های آب شیرین و رودخانه ها به قیمت توسعه صنعت که بر پایه مصرف هر چه بیشتر استوار است، یکی از تهدیدات مهم اکوسیستم آب های شیرین است. انحراف آب برای آبیاری کشاورزی و برای تولید برق، منجر به کاهش شدت جریان آب میشود و در نتیجه وسعت زیادی از خاک، آلوده خواهد ماند.
۳- تغییر و سدسازی سیستم های رودخانه برای استفاده های صنعتی و خانگی
آبیاری، آبرسانی و تولید برق از طریق آب، توسط سدها و موانع دیگر بیش از نیمی از رودخانه های بزرگ جهان را تکه تکه کرده است. یک مطالعه نشان می‌دهد که تنها ۶۴ عدد از ۱۷۷ رودخانه بزرگ در جهان جریان آزاد دارند. تنها ۲۱ رودخانه وجود دارند که بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر طول دارند و ارتباط مستقیمشان را با دریا حفظ کرده‌اند.
۴- تغییرات اقلیمی
سیل و خشکسالی های متعدد ناشی از تغییرات اقلیمی تمامی اکوسیستم ها وهمچنین اکوسیستم آب های شیرین را تحت تاثیر خود قرارداده و خواهد داد. این تغییرات همچنین مهاجرت جمعیتی از سرزمین‌های روبرو با بحران‌های زیست محیطی به سایر مناطق را هم شامل میشود که بر میزان تغییر مصرف آب شیرین تاثیر می‌گذارد.
۵- گونه های زنده آب شیرین در حال ناپدید شدن هستند
دانشمندان به طور کلی اذعان دارند که حیوانات و گیاهان وابسته به اکوسیستم آب شیرین، جزء در معرض خطر ترین گونه ها در جهان هستند. ۲۰ درصد از گونه های آب های شیرین یا منقرض شده‌اند و یا در خطر انقراض قرار دارند. همچنین پرندگان آب های شیرین نیز با توجه به اختلال در زنجیره غذایی کاهش چشمگیری یافته‌اند.
منابع:
