در قسمت چهارم الفبای محیط زیست با ادامه معرفی اکوسیستم خشکی به جنگل می پردازیم. چنانچه قسمت های قبل را مطالعه نکرده اید اینجا را ببینید.
جنگل یکی از موثرترین پدیده های طبیعی بر حیات و تکامل بر روی کره زمین است. انسان آغازین، در پناه جنگل به تولید نسل خود ادامه داد و نیازمندی های روزانه خود را بدست آورد. واژه جنگل از زبان سانسکریت به اکثر زبان‌های اروپائی نیز وارد شده و به معنای طبیعی و بکر است. جنگل منطقه وسیعی پوشیده از درختان، درختچه‌ها و گونه‌های علفی است که همراه با جانوران وحشی، نوعی اشتراک حیاتی گیاهی و جانوری را تشکیل داده و تحت تأثیر عوامل اقلیمی و خاکی تعادل طبیعی خود را حفظ می کند. حداقل سطحی که برای تشکیل جنگل از نظر علمی لازم است بسته به نوع گونه درختی، شرایط محیطی و غیره تغییر می کند. این مساحت در شرایط معمولی حداقل سه دهم هکتار (۳ هزار متر مربع) است. برای ایجاد جنگل در یک منطقه، شرایط زیست محیطی خاصی از نظر حرارت و رطوبت مورد نیاز است. منظور از حرارت، وجود حداقل 2 ماه گرم در سال است که به مدت 60 روز درجه حرارت روزانه به طور متوسط از 10 درجه بالاتر باشد. رطوبت کافی نیز یعنی بارندگی؛ برای رشد جنگل حداقل به 600 میلی لیتر بارندگی در سال نیاز است و از این مقدار حداقل نیمی از آن باید در دوره رشد گیاهی یعنی دوره گرم سال -بهار و تابستان- باشد.
گیاهان جنگل
جنگلها را می توان بر اساس نوع درختان و اقلیمشان به پنج دسته طبقه بندی می شوند. این جنگلها از قطب شمال به طرف استوا عبارتند از:
۱ جنگلهای سوزنی برگ مناطق سرد نیمکره شمالی مانند جنگلهای بوره آل(Boreal forest) کانادا و جنگلهای تایگا در روسیه
۲ جنگلهای پهن برگ خزان کننده (سبز تابستانه) مناطق معتدله مانند جنگلهای راش و بلوط
۳ جنگلهای همیشه سبز مناطق مدیترانه ای مانند جنگلهای زربین و زیتون
۴ جنگلهای پهن برگ مناطق نیمه استوائی،؛ جنگلهای همیشه سبز و سبز بارانی
۵ جنگلهای پهن برگ مناطق استوائی؛ جنگلهای همیشه سبز بارانی
کانادا بیش از 4 میلیون متر مربع منطقه جنگلی دارد که جنگلهای بوره آل 80% آنها را تشکیل می دهد . این منطقه در یک قوس متمایل به جنوب از بستر رودخانه مکنزی و آلاسکا آغاز می شود و شمال ایالت بریتیش کلمبیا را پوشش می دهد و امتداد آن بعد از گذر از آلبرتا و ساسکاچوان به آنتاریو و کبک می رسد.
در ایران به دلیل وجود ناهمواریها و اقلیم متنوع، سه نوع از این جنگلهای وجود دارد. جنگلهای سبز تابستانه راش و بلوط در شمال ایران، جنگلهای همیشه سبز مدیترانه ای (جنگلهای زربین و زیتون) در شمال و جنوب غرب و همچنین جنگلهای پهن برگ گرمسیری مختص مناطق نیمه استوائی مثل جنگلهای کهور و کنار و جنگلهای ماندابی (مانگرو) در جنوب . جنگل هیرکانی در حاشیه جنوبی دریای خزر نیز با قدمت ۴۰ میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگلهای جهان به شمار می‌آید. این جنگلها بازمانده دوره سوم زمین شناسی و غنی از نظر گونه‌های بومی و باستانی است. در حالی که اکثر نقاط اروپا و سیبری این جنگلها قادر به بقاء در مقابل سرما نبودند، به دلیل اقلیم معتدل‌تر حاشیه دریای خزر، جنگل هیرکانی در این منطقه به حیات خود ادامه داد و برخی گونه ها به تدریج بومی این جنگلها شدند. در حال حاضر 150 گونه بومی (آندمیک) درختی و بوته‌ای در جنگل هیرکانی وجود دارد که شمشاد ( Buxus hyrcana) و انجیلی(Parrotia persica ) از این جمله‌اند.
جنگل ها همچنین بر اساس نوع پیدایش به جنگل بکر، جنگل طبیعی، جنگل مصنوعی یا جنگل دست کاشت طبقه بندی می شود.
حیوانات جنگل
جنگل یکی از کاملترین اکوسیستمهای جهان است که بر اساس زنجیره های غذایی، پناهگاه تعداد بسیار زیادی از گونه های حیوانی از پستانداران بزرگ، متوسط و کوچک گرفته تا انواع پرندگان، خزندگان،جوندگان و مجموعه بزرگی از حشرات، می باشد. برای مثال در جنگلهای استوایی میمونها، زبابها و مورچه‌خواران بر روی درخت، جمعیتهای انبوهی از دوزیستان، خزندگان و مارها در سطح خاک زندگی می‌کنند. گروه گیاهخواران شامل گونه‌های مختلفی از آهوها و غزالها و پرندگان متنوعی شامل دانه خواران و آنهایی که از میوه درختان، شهد گلها، حشرات یا حیوانات کوچک تغذیه می‌کنند نیز در ترکیب گونه‌ای متنوع به تعداد فراوان حضور دارند.
در جنگلهای کانادا جمعیتی بیش از 5 میلیارد پرنده اعم از بومی و مهاجر وجود دارد. همچنین این جنگلها محل فرزند آوری میلیونها پرنده آبی و خشکی است. یکی از پستانداران بزرگ جنگلهای کانادا که جهت حفاظت جز گونه های “در معرض خطر” نام گذاری شده گوزن شمالی کاربیو است.
چرا جنگلها مهم هستند؟
- جنگل هوای زمین را به وسیله تولید اکسیژن، جذب دی اکسیدکربن و جلوگیری از تخریب لایه اوزون، پاک، بازیابی و برای تنفس مناسب می کند.
- جنگل گرمای پیرامون خود را کاهش داده و دمای هوا را معتدل می‌کند.
- جنگل با کاهش دمای هوای اطراف خود مانند کوهستان عمل کرده و بر بارندگی می‌افزاید.
- جنگل با اثر گذاشتن بر نفوذ آب در داخل زمین به جای جریان پیدا کردن آن و کاهش سرعت حرکت بادها، از فرسایش خاک جلوگیری می کند.
- جنگل پناهگاه و محل حفاظت انواع گونه های حیوانی، درختان و گیاهان است و مخزن بی نظیری از انواع گیاهان دارویی است.
موارد بالا تنها چند مورد از اهمیت های شگفت انگیز جنگل بر حیات کره زمین است. ما انسانها، حتی در شلوغ ترین و مدرن ترین شهرهای روی زمین که مایلها از جنگلها دور است حیات خود را به جنگلها مدیون هستیم ولی همچنان پیامد فعالیتهای ما، جنگلها را به طرز چشمگیری تهدید به نابودی می کند.
آنچه جنگلها را تهدید می کند:
- قطع درختان برای گسترش راهها و شهرها، بسیاری از جنگلهای معتدله باستانی را که اهمیت حیاتی برای ما و برای تمامی گونه‌های زیستی جهان دارند رو به نابودی برده‌است.
- تقاضای فزاینده برای مسکن، کاغذ و انواع محصولات چوبی از حفاظت مطلوب جنگلها جلوگیری کرده‌است.
- جنگل زدایی و کشاورزی به صورت سوزاندن زمین در این بیوم‌ها و چرای بیش از حد دام در آنها، ضربات مهلکی بر این اکوسیستم ارزشمند وارد می کند.
- همچنین تقاضای روزافزون انسان برای مصرف محصولات حیوانی، تولید کنندگان این محصولات را به از بین بردن جنگلها برای گسترش مزارع تولید غذای دام ترغیب می کند.این امر علاوه بر از بین بردن اکوسیسم ارزشمند جنگلها، کاهش تنوع گیاهی (از کل گونه های موجود در جنکل به گونه های محدود صنعتی) و کاهش تنوع حیوانی ( با از بین رفتن پناهگاه تمام گونه های موجود در جنگل و تقلیل آن به گونه های محدود دامی) را به همراه خواهد داشت، که تهدید بزرگی در راستای به هم خوردن تعادل زیستی است.
تخریب جنگلها طی سال‌های اخیر با سرعتی هولناک اتفاق افتاده‌است و در حال حاضر بسیاری از آنها را از دست داده‌ایم و آینده بقیه آنها در گرو این است که با استفاده عاقلانه تر و محتاطانه تر، تلاش گسترده و جدی برای کاشت مجدد درختان در آنها، تغییر شیوه زندگی مصرفی، توجه به اثرات رژیم غذایی روزانه بر محیط زیست و … بقایای این گنج گرانبهای هستی را از نابودی مطلق نجات دهیم.
منابع :
کانال ساحت زیست در تلگرام https://telegram.me/sahatzist
