مهاجرت و بیان واقعیتهای ناخوشایند خانوادگی، بخش دوم

محمدمهدی محمدزاده، کارشناس علوم اجتماعی با گرایش خدمات اجتماعی با 20 سال سابقه فعالیت در خدمات اجتماعی در سلسه مقالات بخش مهاجرت رسانه هدهد، شما را با مهمترین چالش ها و مشکلات فرد و خانواده مهاجر در سرزمین جدید آشنا کرده است. در دو قسمت پایانی این مجموعه مقالات ایشان به جمع بندی مباحث مطرح شده می پردازند.

تحلیل عوامل اجتماعی :

توجه به مفاهیم اجتماعی از جمله پایگاه اجتماعی و نقش،از عواملی بود که در بخش های گذشته به عنوان عامل تشدید کننده مهاجرت مورد توجه قرارگرفت. به منظور تحلیل آن، مجدد تعریف مربوط به پایگاه اجتماعی اکتسابی و نقش را در ادامه ارائه می کنیم.

پایگاه اکتسابی :

این پایگاه به موقعیتی اطلاق می شود که بر اساس تلاش و کاری که فرد از خود بروز داده و یا بر اساس استعدادها و مهارت هایی که شخص از خود نشان می دهد، استوار است. به عبارتی دیگر موقعیتی است که فرد از طریق شایستگی ها به دست می آورد.

در خصوص پایگاه اجتماعی افراد به نظر می رسد که دولتها باید با وضع قوانین مناسب تلاش کنند که پایگاه اجتماعی اکتسابی افراد را حمایت کرده و از این رهگذر تلاش افراد را برای کسب پایگاه اجتماعی مناسب با تخصص خود ارج نهاده و از ایجاد تزلزل در این پایگاهها جلوگیری کنند. همانطور که در تعریف پایگاه اجتماعی اشاره شده است کسب آن مستلزم تلاش و داشتن مهارتهای لازم است. ایجاد تنش در آن موجب آسیب های جدی در نگرش نیروی انسانی نسبت به سیاست های دولتها و در نتیجه ایجاد بی اعتمادی در آنها می شود. ادامه تنش و بی ثباتی در این زمینه سبب ساز مهاجرت نیروها با هدف کاهش تنش و کسب شرایط با ثبات شغلی می باشد.

استفاده از نیروهای غیر متخصص در بسیاری از مشاغل و سپردن مسئولیتهای مدیریتی نیروهای متخصص به افراد غیر متخصص از سیاستهای اشتباهی است که دولتها به دلایل متعدد به آن اقدام می کنند و متاسفانه در دراز مدت این موضوع به عنوان یک عامل موثر در بی ثباتی شغلی متخصصین نقش ایفاء نموده و موجب مهاجرت نیروهای متخصص می شود.

 نقش ها و لزوم بازنگری در آنها :

این مفهوم بیشتر از این منظر مورد توجه قرار گرفته است که عدم توجه به آن در بین مهاجرین مشکلات زیادی را فراهم آورده است. لذا این مفهوم بیشتر مورد بررسی قرار گرفته و پبشنهاداتی نیز برای کاهش مشکلات ناشی از آن ارائه می گردد.

• مفهوم نقش ( Role ) :

در اصطلاح دانش جامعه‌شناسی، نقش عنوان یا برچسبی است که با آن جایگاه و الگوهای رفتاری شخص در بین جامعه تعیین می‌گردد. نقش‌ها ممکن است توسط شرع، عرف یا قانون تعیین گردند. در تعیین و تعریف نقش‌ها، توافق و تأیید جامعه ضروری است. به دیگر معنا نقش، به رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از فردی که پایگاه معینی را احراز کرده است، انتظار دارند. نقش های مناسب به صورت بخشی از فرآیند اجتماعی شدن به فرد آموخته می‌شود و سپس او آنها را می‌پذیرد. لذا از رهگذر یادگیری و پذیرش نقش های مختلف در جامعه فرآیند جامعه پذیری فرد کامل می شود.

چنانچه تعریف فوق را مد نظر قرار دهیم به این موضوع پی خواهیم برد که چرا کشورهای مهاجر پذیر در فرآیند مهاجرت بر پارامتر سن افراد تاکید و امتیاز این عامل را نیز در محاسبات خود لحاظ می کنند. عامل سن به چند دلیل می تواند نقش مهّمی در مهاجرت داشته باشد :

1. توجه به نیروهای جوانتر درنگاه نخست این استدلال را به ذهن متبادر می کند که دولتها با جذب نیروهای جوان بیشتر به بهره برداری اقتصادی از نیروهای مهاجر می اندیشند، ضمن تایید این دلیل یادآوری می شود که اصولاً نیروهای جوان در جامعه مهاجر از توان بیشتری در فرآیند جامعه پذیری برخوردار هستند. مهاجرین جوان وقتیکه اجازه ورود به کشور جدید را دریافت می کنند از پتانسیل بالایی در جذب ارزش های جامعه جدید داشته و زودتر درفرهنگ آن ادغام می شوند، لذا هزینه های کمتری را به جامعه تحمیل می کنند. جوانان بسیاری از نقش های تعریف شده اجتماعی را از جامعه جدید دریافت کرده و با آن همراهی بیشتری دارند و فرآیند جامعه پذیری آنها در جامعه مقصد ادامه و تکمیل می شود و از این منظر با تنش های کمتری مواجه هستند.
2. همانطور که اکثریت قریب به اتفاق مهاجرین به این موضوع اذعان دارند، حضور فرزندان آنها سرمایه ای است که دولت های مهاجر پذیر به وجود آنها به عنوان یک عمل موثر در ایجاد تحولات اقتصادی و اجتماعی توجه نموده و برای آموزش آنها برنامه ای خاصی درنظر می گیرند. آموزش فرزندان در جامعه جدید با معیارها و ارزش های جاری آن یکی از نگرانی های اولیه مهاجرین می باشد. مادامی که موضوع ادغام فرهنگی مهاجرین در جامعه جدید روند رو به رشد خود را طی می کند از میزان این نگرانی ها کاسته می شود. مهاجرین در فرآیند ادغام فرهنگی آماده می شوند که ارزش های حاکم بر جامعه را پذیرفته و نقش تربیتی خود را در مورد فرزندان بر اساس آنها ایفا نمایند. در این میان نباید از نقش خرده فرهنگ های مهاجرین در موضوع آموزش فرزندان غافل شد.
3. فرآیند جامعه پذیری نیروهای مسن تر با توجه به اینکه از ارزش های جامعه مبدأ متأثر است در جامعه مقصد با مشکل بیشتری صورت می پذیرید، چرا که آنان به مرحله پذیرش بسیاری از نقش ها رسیده اند و عملاً این نقش ها در جامعه خود پذیرفته اند. برای روشن شدن بهتر موضوع به این مثال توجه نمایید. فردی که نقش پدری را در خانواده پذیرفته است بر اساس این نقش وظایفی را بر عهده گرفته است و تمامی قوانین و مقررات موجود در جامعه بر اساس این نقش برای او تعهداتی را ایجاد می نماید. حال وقتی جامعه محل زندگی فرد تغییر
   می کند این نقش در جامعه جدید تحت تاثیر قوانین و مقررات جامعه جدید قرار می گیرد و ایفای آن برای فرد الزامات جدیدی را مطرح می نماید که لزوماً با الزامات گذشته همخوانی ندارد. در این مواقع چنانچه افراد بدون آگاهی و آمادگی کافی از پذیرش این الزامات، اقدام به مهاجرت می کنند تنش های مربوط به ایفای نقش ها افزایش یافته و فرد را دچار مشکل
   می نماید. شواهد موجود در بین مهاجرین این واقعیت را تایید می کند که تغییر مسئولیت های مترتب بر هر نقش، زمینه مشکلات فراوانی را بین خانواده ها فراهم آورده است. لذا به نظر می رسد آموزش، آگاهی دادن و آشنا نمودن مهاجرین با این تفاوت ها زمینه را برای جامعه پذیری بهتر و کاهش مشکلات فراهم آورد. اینکه افراد چطور و چگونه می توانند با ارزش های جامعه جدید همراهی داشته و مسئولیت های مربوط به نقش های جدید و متفاوت خود را بپذیرند مستلزم کمک گرفتن از متخصصین مربوطه می باشد.
4. اهمّیت تاثیر نقش ها در بین افراد جامعه زمانی بیشتر به چشم می آید که تاثیر قوانین مدنی و جزایی را بر نقش ها نیز در نظر بگیریم. قوانین حاکم بر روابط انسانها در هر جامعه بر اساس ارزشهای فرهنگی واجتماعی آن جامعه تدوین می شود و مهاجرین هم می بایست از این قوانین تبعیت کنند. تفاوت بعضاً زیادی بین قوانین و مقرّرات بین کشورها وجود دارد از این قوانین می توان به قانون حضانت از قرزندان، قوانین مربوط به روابط زناشویی و ازدواج و طلاق، قوانین مترتب بر موضوع ارث و تملک دارایی ها بعد از فوت اعضای یک خانواده و بسیاری از قوانین دیگر اشاره کرد.
5. واقعیت این است که مهاجرت تغییری بنیادی در خانواده ایجاد می کند. با این وصف به نظر می رسد برای تصمیم در مهاجرت باید با دقت و بررسی بیشتری اقدام کرد. مهاجرین به علت اثر پذیری از عوامل مختلف بیان شده در بخش های مختلف این مقالات تصمیم به مهاجرت می گیرند و زمان بسیار طولانی و مسیر بسیار پرچالشی را طی می کنند تا به هدف خود برسند. ابتدا تمام تلاش ها در جهت غلبه بر مشکلات و موانع مهاجرت متمرکز می شود. علیرغم اشتهای سیری ناپذیر در امر مهاجرت این سؤال همیشه مطرح است که چرا بخش قابل توجهی از مهاجرین به محض ورود به جامعه ای که روزی آرزوی آن را داشتند دچار مشکل می شوند ؟چطور می توان آمادگی لازم را در مهاجرین ایجاد نمود ؟ پرداختن به چه موضوعاتی می تواند بر آمادگی مهاجر در جامعه پذیری مفید اثر گذار باشد ؟ پاسخ به این سوالات ساده نیست ! امّا با طرح آنها این هدف را دنبال می کنیم که لزوم بررسی بیشتر و کسب آمادگی کافی به منظور مهاجرت را یادآوری کرده باشیم.
6. تقسیم کار مجدد از اولین نشانه های تغییر بنیادی در نقش ها است. مهاجرین در جامعه جدید به دلایل مختلف مجبور به پذیرش تقسیم کارجدید بین اعضای خانواده خود می شوند. در این میان توجه به نقش زنان در جامعه و تغییرات حاصله در این نقش ها به علت قوانین و شرایط حاکم بر روابط بین فردی در جامعه جدید می تواند باعث کاهش تنش در روابط اجتماعی و بین فردی گردد. حضور پر رنگ زنان در جوامع غربی از خصوصیات رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی این جوامع می باشد. به نظر می رسد آشنایی با این شرایط یکی از راهکارهای مقابله با مشکلات بوده و ضروری است مهاجرین در این خصوص در محیط خانواده با بهره گیری از مشاوره های لازم آماده پذیرش تغییرات شده و شرایط را به نفع محافظت از هسته خانواده کنترل نمایند. عدم توجه به این مهّم مقدمات ایجاد تنش های خانوادگی و در نهایت طرح جدایی و طلاق را رقم می زند.

• کنش اجتماعی :

کنش اجتماعی مفهومی است برای توضیح روابط بین افراد در یک اجتماع. بدیهی است که مهاجرت در ابتدا بر روابط بین فردی و اجتماعی افراد اثرات عمیق دارد. ابعاد روابط اجتماعی افراد به عوامل زیادی بستگی دارد و هر چه این ابعاد وسیع تر باشد فرد مهاجر را بیشتر تحت تاثیر قرار می دهد. مهاجر بخش زیادی از شبکه اجتماعی خود را که حاصل سالها فعالیت و قبول نقش های مختلف اجتماعی است از دست می دهد. برای بازسازی این شبکه اجتماعی باید تلاش مضاعفی را انجام دهد و در این میان عوامل بازدارنده زیادی وجود دارند که هر کدام بخشی از انرژی و توان مهاجر را به خود اختصاص می دهند. در همین جا این اشاره ضروریست که آشنایی به قوانین و مقررات جامعه جدید و آموزش آن ها ضروریست و مقدمه لازم برای ورود به جامعه جدید می باشد.

گسترش روابط اجتماعی از طرف تمامی اعضای خانواده اعم از پدر، مادر و فرزندان و انتخاب روشهای مبتنی بر قوانین جدید حاکم بر این روابط در جامعه جدید چنانچه آگاهانه نباشد، به همان میزان که موجب کاهش نگرانی های مهاجرین و توسعه شبکه اجتماعی آنها در جامعه جدید می شود، به همان میزان افراد خانواده را در روابط بین فردی و انتخاب شریک مناسب به منظور گسترش روابط اجتماعی به چالش می کشد. مهاجرین باید با کسب آموزش های مربوطه مهارتهای لازم را برای بهره برداری از شرایط جدید، به نفع تقویت روابط خانوادگی کسب کنند.

• گروه های اجتماعی :

گروه های اجتماعی حاصل ارتباط انسانها در عرصه روابط اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی می باشند. هر کدام از گروه ها حول محور اهدافی شکل می گیرند و بر اساس فلسفه وجودی خود ادامه حیات
می دهند و این حیات مادامی که فلسفه وجودی آن از بین نرفته باشد ادامه خواهد داشت. حضور مهاجرین در این گروه های اجتماعی می تواند زمینه را برای ادغام سریعتر در جامعه مهاجرپذیر فراهم نماید. به نظر می رسد که مهاجرین بر اساس معیارها و ارزشهای فرهنگی واجتماعی جامعه خود به تشکیل گروه ها مبادرت می کنند. این گروه ها علیرغم اینکه تحت تاثیر شدید خرده فرهنگ های مهاجرین می باشند، در دراز مدت باعث ادغام مهاجرین در جامعه چند فرهنگی مهاجر پذیر می شوند بنابراین مهاجرین می توانند با توسعه فعالیت های اجتماعی خود در شبکه گروه های هم فرهنگ گامهای اولیه ادغام فرهنگی با جامعه جدید را تجربه کنند. مهاجرین قدیمی تر و با سابقه در واقع به عنوان یک کاتالیزور، عمل ادغام فرهنگی مهاجرین تازه وارد را تسهیل می نمایند. شاید به همین دلیل است که دولتهای کشورهای مهاجرپذیر از تشکیل اجتماعات و گروه ها در بین مهاجرین حمایت کرده و آن را تشویق می نمایند. به نظر می رسد که این موضوع در بسیاری از مواقع باعث کاهش هزینه های اقتصادی دولت ها می شود. به طور مثال انتقال آموزش های لازم به مهاجرین تازه وارد توسط گروه ها و تشکیلات بوجود آمده توسط مهاجرین قدیمی تر هزینه های آموزشی دولتها را کاهش می دهد.