معرفی سازهای موسیقی ایرانی – کاری از خسرو مقصودی
بخش اول
سازهای ایرانی را، مانند سایر سازهای جهانی، از لحاظ ساختمان و شکل تولید صدا می توان به سه دسته ی کلی زیر تقسیم بندی کرد:
یک- سازهای زهی
دو- سازهای بادی
سه- سازهای ضربی
سازهای زهی خود به دو دسته ی کلی تقسیم می شوند:
الف- سازهای زهی-زخمه ای: این دسته از سازها توسط یک زخمه یا مضراب نواخته می شوند. این مضراب می تواند از جنس فلز، شاخ، پلاستیک، ناخن و … باشد. از جمله سازهای زهی-زخمه ای می توان به: تار، سه تار، عود (بربط هم نامیده می شود؛ هر چند تفاوت هایی بین عود و بربط وجود دارد)، سنتور، تنبور، دوتار، رباب و قانون اشاره کرد.
ب- سازهای زهی-کششی: این سازها توسط یک کمان یا آرشه نواخته می شوند؛ مانند: کمانچه، قیچک (غژک).
سازهای بادی به عنوان قدیمی ترین سازها در موسیقی هر کشوری شناخته می شوند؛ به طوری که گفته می شود اولین سازهای ملودیک ساخته شده توسط بشر سازهای بادی بوده اند. سازی که می توانستند به راحتی در آن دمیده و اصوات موسیقایی تولید کنند. رایج ترین سازهای بادی در موسیقی ایرانی عبارتند از: نی، سُرنا، کرنا، قره نی، بالابان، شمشال.
مهمترین سازهای کوبه ای ایرانی نیز عبارتند از: تنبک، دایره، دف، دهل، نقاره.
در مقاله ی امروز قصد داریم یکی از اصلی ترین سازهای موسیقی ایرانی را به اختصار معرفی کنیم.
تار
همان طور که اشاره شد تار از خانواده سازهای زهی-زخمه ای است که توسط یک مضراب از جنس فلز (برنج) یا شاخ که یک سر آن با موم پوشیده شده است نواخته می شود. در ساخت تار از چوب، پوست، استخوان، زه و فلز استفاده می شود و طول کلی آن حدود 95 سانتی متر است. قسمت های اصلی ساز تار عبارتند از:
کاسه طنینی: متشکل از دو بخش کاسه (بخش بزرگ تر) و نقاره (بخش کوچک تر) است و در ساخت آن عمدتاً از چوب درخت توت استفاده می شود. بر روی کاسه و نقاره پوستی کشیده می شود که شفافیت، زیبایی و عمق صدای تار مدیون این پوست است. پوست تار از بخش نازک پوست چهارپایانی مانند بز و یا بره تهیه می شود.
دسته: دسته تار عمدتاً از چوب درخت گردو ساخته می شود. در محل انگشت گذاری از استخوان قلم شتر استفاده می شود. بر روی دسته ی تار دستان ها یا پرده هایی از جنس زه (روده ی تابیده ی چهارپایان) یا نخ نایلون با فواصل معین بسته می شوند که محل انگشت گذاری نوازنده هستند. تار دارای 26 تا 28 پرده است که حدود 2 اکتاو و نیم را در بر می گیرند.
سرپنجه: سر پنجه یا جعبه گوشی ها جعبه کوچک تو خالی ست که در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب کاسه هاست. شش گوشی (درهرطرف سه گوشی با آرایش مثلثی) روی آن قرار دارند. شایان ذکر است که استاد ابراهیم قنبری مهر -از سازگرهای نامی ایران و جهان- طرح ابداعی خاص خودشان را برای طراحی سرپنجه ی تار ارائه داده اند.
سیم ها: در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت که عبارت بودند از: یک جفت سیم سفید (عموماً نت دو)، یک جفت سیم زرد (عموماً نت سل یا فا) و یک سیم بم (عموماً نت دو اکتاو بم). استاد غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به تار افزود که همچنان به کار می‌رود. این سیم ششم در کنار سیم بم در تار به کار می رود و به آن سیم واخوان و یا زیر نیز می گویند و می تواند کوکی یکسان یا متفاوت با سیم بم داشته باشد البته در یک اکتاو زیرتر.
خرک: معمولا از جنس استخوان یا شاخ قوچ کوهی ساخته می شود و روی پوست کاسه قرار می گیرد و سیم ها هر یک جداگانه از درون شیارهای کم عمقی که بر سطح خرک ایجاد شده اند عبور می کنند. طراحی دقیق و صحیح خرک و جنس آن در صدادهی تار نقش بسیار مهمی ایفا می کنند.
از لحاظ زیبایی شناسی ساز تار از منحنی ها و قوس هایی ساخته شده است که در نگارگری، خوشنویسی، و معماری ایرانی بسیار پرکاربرد هستند. شکل کاسه ی تار بسیار منحصر بفرد است، روایت های مختلفی درباره شکل کاسه ی تار وجود دارد. بعضی معتقدند که کاسه ی تار شبیه دو دل است که روبروی هم قرار گرفته اند. بعضی می گویند شکل کلی ساز تار بر اساس کلمه ی عشق طراحی شده است (به طوری که بخش سرپنجه یا جعبه گوشی ها حرف “ع”، دسته آن حرف “ش” و کاسه هم “قاف عشق” را تداعی می کنند.)
بدون شک کیفیت چوب مورد استفاده در ساخت تار در کنار مهارت سازنده ی آن، در کیفیت و قیمت نهایی ساز تار مهمترین نقش را ایفا می کنند. هرچه این چوب کهنه‌تر و عاری از هرگونه کرم خوردگی باشد، به دلیل خشک بودن تارهای آن و در نتیجه تخلخل بیشتر چوب، تار دارای صدای بهتری خواهد بود.
در طول تاریخ تارسازهای متعددی وجود داشته اند که هر کدام تار را به کمال ساخته اند. اما آخرین الگوی منحصربه‌فرد ساخت تار متعلق به سازگر مشهور ایرانی استاد هوهانس آبکاریان مشهور به یحیی تارساز (۱۲۵۴–۱۳۱۰ه. ش) می‌باشد. گفته می شود یحیی اولین سازگری بود که از ابتدای کار روند کیفی ثابت و مستمری (و به اصطلاح امروز استانداردی) را برای کار خود در نظر گرفت. تارهای ساخته شده توسط یحیی چه به لحاظ شاخص فنی و چه از لحاظ ذوقی همچنان در صدر تارهای ایرانی خوش می درخشند.
می‌گویند صبر و حوصله یحیی در آماده‌سازی چوب توت راز ماندگاری سازها و طنین و کیفیت منحصر بفرد آنها است. نقل شده که یحیی کُنده‌های توت را در حاشیه زاینده‌رود می‌بسته تا آب به مرور زمان آوندها را از شیرآبه خالی کند. پس از یک سال آنها را به نانوایی برده و کُنده‌ها در کنار تنور نانوایی برای یک سال خشک می‌شدند. سالی دیگر را نیز در دمای کارگاه سپری می‌کردند. حتی اگر این داستان افسانه باشد، مسلماً صدای درجه یک ساز های یحیی نشانگر یک تکنیک خاص و فرآیند ساخت برجسته هستند. علاوه بر کیفیت چوب های به کار رفته در ساخت ساز یحیی، عواملی دیگر مانند: طرز قرار گیری دو بخش کاسه در کنار هم، شیوه نصب دسته به کاسه، نسبت اندازه های بخش های مختلف ساز، طریقه تراش داخل کاسه و … نقش بسزایی در کیفیت و مانایی سازهای یحیی دارند.
از دیگر سازنده های ساز تار می توان به اساتید: فرج الله، هامبارسون، جعفر صنعت، شاهرخ، فرهمند، جزایری، پوریا، ژاله، برزی، خجسته، عباسی، تهرانی و دیگران اشاره نمود.
نامی ترین نوازنده های ساز تار از گذشته تا به امروز عبارتند از:
آقا علی اکبرخان فراهانی، میرزا عبدالله، میرزا حسینقلی، علی اکبرخان شهنازی، علینقی وزیری، درویش خان، نصرالله زرین پنجه، عبدالحسین شهنازی، موسی معروفی، مرتضی نی داوود، جلیل شهناز، فرهنگ شریف، هوشنگ ظریف، لطف الله مجد، فریدون حافظی، غلامحسین بیگجه خانی، حسین علیزاده، محمدرضا لطفی، داریوش طلایی، محسن نفر، داریوش پیرنیاکان، حمید متبسم، ارشد طهماسبی، عطا جنگوک، شهریار فریوسفی، شهرام میرجلالی، کیوان ساکت، مجید درخشانی و … .
چند لینک مفید برای آشنایی با سبک های مختلف تارنوازی
تارنوازی استاد محمدرضا لطفی
تهیه و تنظیم: خسرو مقصودی
مطالب مرتبط توصیه شده با سازهای موسیقی ایرانی :
یادبود، درگذشت محمدرضا لطفی در 12 اردیبهشت 1393
صفحه آموزش موسیقی
آغاز پروژه ی باشكوه «سی» با صدای همایون شجریان ، بر اساس داستان هايی از شاهنامه فردوسی
تیزر مستند خاک و خاکستر استاد محمد رضا شجریان
مستند ش جریان منتشر می شود (ویدیو)
سازهای موسیقی ایرانی – سازهای موسیقی ایرانی – سازهای موسیقی ایرانی
