جشن تیرگان از کهن‌ترین جشن‌های ایران باستان است که همه‌ساله در روز سیزدهم تیرماه خورشیدی، به پاس حفاظت از مرزها و رهایی از خشکسالی برگزار می‌شود.
خاستگاه تیرگان
جشن تیرگان ۲ خاستگاه آیینی و افسانه‌ای دارد که اولی: (به ایزد باران و ستاره «تیشتر» ارتباط دارد.) دومی: (داستان تیراندازی «آرش کمانگیر»، قهرمان اسطوره‌ای ایران است.) از این جهت، جشن تیرگان را جشن آب و پاسداشت مرزها می‌دانند و به عناوین دیگری چون «آب‌ریزکان» نیز آن را می‌شناسند.
مردم در این روز، با رفتن به کنار رودها، چشمه‌ها و جوی‌ها و پاشیدن آب بر سر و روی یکدیگر، آرزوی بارش باران، برکت آسمانی و رهایی از خشکسالی می‌کنند.
جشن تیرگان را «آب‌ریزکان» نیز می‌گویند؛ چراکه به گواه اسناد تاریخی، تیرگان روز نزول برکت باران بر سرزمینی خشک بود. بر این اساس، گفته می‌شود که در روزگاری دور، مدتی باران نبارید و مردم، از خاص و عام و بزرگ و کوچک، در جایی جمع شدند. جمعیت با یکدیگر دعا خواندند، طلب باران کردند و در همان لحظه، باران شروع به باریدن کرد. مردم از خوشحالی، آب بر سر یکدیگر ریختند و این رسم آب‌پاشی، تا به امروز باقی مانده است.
در شب جشن تیرگان، معمولا مردم دور هم جمع می‌شوند و با شب‌نشینی، حافظ خوانی و شاهنامه خوانی، به استقبال مراسم روز بعد می‌روند. روز جشن تیرگان نیز چون دیگر جشن‌های ایرانی، با شادی و سرور و برگزاری آیین‌های ویژه می‌گذرد. آب‌پاشی، فال کوزه، بستن دستبند تیر و باد و خوردن خوراکی‌هایی چون گندم پخته، از جمله آیین‌های جشن تیرگان است.
فلسفه تیرگان
در فلسفه جشن تیرگان، روایت‌های متعددی ذکر می‌کنند؛ اما مهم‌ترین و معروف‌ترین روایت به «آرش کمانگیر»، قهرمان افسانه‌ای ایران نسبت داده می‌شود.
بر این اساس، تیری که از چله کمان آرش گذشت و مرز ایران و توران را مشخص کرد، بنای جشنی به نام «تیرگان» را گذاشت. این داستان به زمان منوچهر پیشدادی بازمی‌گردد. زمانی که سپاه ایران از توران شکست خورد، تورانیان برای تحقیر ایرانیان، پیشنهاد دادند که تیری برای تعیین مرز ایران پرتاب شود. با این وجود، خاستگاه جشن تیرگان را در تاریخ اساطیر، می‌توان صدها سال پیش از ماجرای آرش و پادشاهی منوچهر جست. زمانی که هوشنگ پیشدادی با برپایی جشنی در روز تیر از ماه تیر، به گرامی‌داشت کاتبان و نویسندگان می‌پرداخت.
بنا بر آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، در این جشن کاتبان لباس رسمی خود را بر تن می‌کردند و با حضور در پیشگاه هوشنگ‌شاه، هدایا و مناصب ارزشمند می‌گرفتند.
علت برپایی جشن در چنین روزی را می‌توان ادای احترام به صور فلکی تیر یا عطارد دانست که بنا بر برهان قاطع، به «دبیر فلک» و «مربی علما، مشایخ و قضات» و «ارباب قلم» شهرت داشت. بر همین استناد، شورای عالی انقلاب فرهنگی به پیشنهاد انجمن قلم ایران، روز چهاردهم تیرماه را «روز قلم» نام‌گذاری کرده است.
محل برگزاری
جشن تیرگان همچنان در برخی از شهرهای استان مرکزی، استان گیلان، استان مازندران و نیز شهرهای اردهال اصفهان و سنگسر سمنان، برگزار می‌شود. اما تاریخ برگزاری مراسم در هر نقطه متفاوت است.
مردم استان مازندران و شهرهای فیروزکوه، ساری، سوادکوه و نیز سنگسر استان سمنان، تیر روز یا سیزده شو را در پاییز برگزار می‌کنند.
تاریخ تیرماه سیزده یا به گویش شمالی «ترما سزد شو» که از آیین‌های سنتی مازندران به شمار می‌رود، در دوازدهم آبان ماه خورشیدی و معادل ۱۳ تیرماه طبری است.
مردم سنگسر جشن تیرگان را که «تیر موای سیزده» می‌نامند. در ۲۲ آبان برگزار می‌کنند و خوراکی مخصوصی به نام «سیزده تامو» برای آن در نظر می‌گیرند.
گیلانی‌ها در گاه‌شمار مخصوص خود، روز ۲۷ آبان را روز جشن تیرگان می‌دانند.
مردم فراهان در استان مرکزی و منطقه گاریزات استان یزد، اولین روز تیرماه را به‌عنوان جشن تیرگان می‌شناسند. اهالی فراهان روز اول تابستان را در ستایش از گندم به‌عنوان جشن برداشت گندم و مردم گاریزات این روز را تحت عنوان «آب، تیر، ماهی» جشن می‌گیرند.
مراسم تیرگان زرتشتیان استان کرمان، تیر و جشن نام دارد و در دهه دوم تیرماه برگزار می‌شود.
ارامنه اصفهان و برخی از نقاط دنیا، تیر روز را روز ۲۳ دی ماه (۱۳ ژانویه) می‌دانند و جشن می‌گیرند.
آیین‌های تیرگان
جشن تیرگان همراه با آیینی است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
- دستبند تیر و باد (دستبند هفت رنگ)
- خوردن میوه و گندم پخته
- آب‌ریزان یا آب‌پاشی
- فال کوزه یا چک دوله
تیرگان در شاهنامه
در شاهنامه فردوسی اشاره مستقیمی به جشن تیرگان دیده نمی‌شود. اما کارشناسان ادبی و شاهنامه‌پژوهان، معتقدند که در ابیاتی از شاهنامه، اشاره‌ای به داستان آرش کمانگیر یا تیرگان و برخی از آیین‌های این جشن وجود دارد. درباره علت جای خالی داستان آرش کمانگیر در شاهنامه و ارتباط آن با تیرگان، دیدگاه‌های متفاوتی به چشم می‌خورد. پس نمی‌توان آن را از یک جنبه بررسی کرد و به پاسخ مشخصی رسید.
تیرگان در کانادا
جشنواره تیرگان کانادا، یک سازمان فرهنگی غیرانتفاعی، غیرمذهبی و غیرمتعصب است. که با هدف برقراری گفتگوهای چندجانبه فرهنگی میان جامعه ایرانی‌ها و کانادایی‌ها و همچنین با جامعه گسترده‌تر کانادایی شکل گرفته است. این گفتگوها با فعالیت‌های فرهنگی و تولیدات هنری سالانه که دربرگیرنده جشنواره‌های فرهنگی هم هست، صورت می‌گیرد. جشنواره تیرگان نقطه عطف این رخدادهاست؛ جشن دوسالانه‌ای که در دوره چهار روزه تابستانی، معمولا در ماه جولای و در مرکز هاربرفرانت در شهر تورنتو برگزار می‌شود که سرآمد همه شهرها در پذیرش گوناگونی فرهنگهاست.
چهارشنبه سوری در تاریخ و ادبیات ایران
- عضویت در کانال تلگرام رسانه هدهد کانادا
- اخبار روز کانادا و اخبار مهاجرت کانادا را در رسانه هدهد دنبال کنید
- هم اکنون شما هم عضو هفته نامه رسانه هدهد کانادا شوید
منابع:
کجارو ، بیتوته ، تیرگان ، رسانه‌هدهد
