حضور پر رنگ ابتهاج در موسیقی ایرانی
شعر فارسی و موسیقی ایرانی از دیرباز پیوندی ازلی و ناگسستنی داشته‌اند. کهن‌ترین نمونه‌های شعر فارسی که از پس قرن‌ها و سال‌های طولانی به‌دست ما رسیده، ترانه‌های باربد نکیسا، خنیاگر مشهور دربار ساسانیان است که برای قطعات موسیقی سروده شده است.
پس از آن نیز شاعر بزرگی همچون رودکی که پدر شعر فارسی دری است در موسیقی نیز استادی تمام بوده است. و از این دست شاعران در ادبیات فارسی کم نداشته‌ایم. جدیدترین و یکی از نام‌آشناترین شاعران معاصر پدیده شعر و ادبیات تاثیر گذار در موسیقی استاد هوشنگ ابتهاج است. ملقب به سایه که متاسفانه ۱۹ مرداد ۱۴۰۱ خورشیدی دارفانی را وداع گفت.
استاد هوشنگ ابتهاج نقش بسیار مهمی در موسیقی با کلام ما داشته است؛ نقشی بی‌بدیل و قابل اعتنا.
نگاه هوشنگ ابتهاج به جامعه و نگاه جامعه‌شناسانه ایشان به شعر و ادبیات نوعی تغییر نگرش در آهنگسازیی‌ها هم ایجاد کرد. یعنی لحنی که آهنگسازان ما برای شعرها انتخاب می‌کردند با توجه به رویکرد کلامی ایشان نیز تغییر پیدا کرد.
ابتهاج که در ششم اسفند ۱۳۰۶ متولد شده، از نوجوانی به سرودن شعر و حضور در مجامع ادبی و فرهنگی و هنری روی آورد و مجموعه‌های درخشانی از شعر متعادل معاصر همچون «نخستین نغمه‌ها»، «سراب»، «شبگیر»، «زمین»، «چند برگ از یلدا»، «یادگار خون سرو»، «سیاه‌مشق»، «تاسیان» و… حاوی غزل‌ها و نوسروده‌ها از خود به‌یادگار گذاشته است. آشنایی با شاملو، سیاوش کسرایی و بعد‌ها با مرتضی کیوان از وی شاعری می‌سازد که حالا دیگر جنبه‌های اجتماعی شعرش از جنبه‌های تغزلی پیشی می‌گیرد. و از او چهره‌ای می‌سازد که جریان‌های اجتماعی و سیاسی دنبال بهره‌گیری هستند.
هوشنگ ابتهاج از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ سرپرست برنامه گل‌ها در رادیو ایران بود.
و در این برنامه که گلچینی از قطعات موسیقی اصیل ایرانی به‌شمار می‌رفت، هنرمندانی همچون محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی، شهرام ناظری، حسین علیزاده و نام‌های بزرگ دیگری را به موسیقی ایرانی معرفی کرد.
استاد زنده‌یاد غلامحسین یوسفی که یکی از منتقدان ادبی پیشرو در زمان خویش است، درباره شعر ابتهاج می‌نویسد:
در غزل فارسی معاصر، شعر‌های سایه (هوشنگ ابتهاج) در شمار آثار خوب و خواندنی است. مضامین گیرا و دلکش، تشبیهات و استعارات و صور خیال بدیع، زبان روان و موزون و خوش‌ترکیب و هماهنگ با غزل، از ویژگی‌های شعر اوست. و نیز رنگ اجتماعی ظریف آن یادآور شیوه دلپذیر حافظ است.
اما مهم‌ترین جلوه موسیقی ایرانی در آثار ابتهاج، تصنیف‌های بسیار زیبا و نیز اشعار دیگری از اوست که با هنرمندی بزرگ‌ترین آهنگسازان و خوانندگان موسیقی اصیل ایرانی تبدیل به قطعات ماندگار موسیقی معاصر ایران شده است.
تصنیف «به‌یاد عارف» (بنشین به یادم شبی) یکی دیگر از تصنیف‌های ماندگار ابتهاج است که در آلبومی به‌همین نام منتشر شده است. این تصنیف با آهنگ‌سازی محمدرضا لطفی در بیات‌ترک و با صدای محمدرضا شجریان اجرا شده است.
تصنیف «سپیده» (ایران‌ای سرای امید) مشهورترین تصنیف هوشنگ ابتهاج است که با آهنگ‌سازی محمدرضا لطفی در دستگاه ماهور و با صدای محمدرضا شجریان اجرا شده است. و اهمیت تاریخی آن نیز در این است که مهم‌ترین اثر موسیقی هنرمندان ایران در سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی است.
اما جدا از تصنیف‌های جاودانه ابتهاج که به سه نمونه آن اشاره شد. تعداد زیادی از غزل‌ها و نوسروده‌های این شاعر نیز تبدیل به قطعات آوازی یا تصنیف شده است. مهم‌ترین دلیل اقبال هنرمندان آهنگ‌ساز و خواننده به اشعار ابتهاج شاید زبان روان و موسیقی لطیف شعر‌های او باشد. که این دو ویژگی می‌تواند قابلیت یک شعر درخشان را برای اجرای موسیقی بیشتر کند.
استاد محمدرضا شجریان تصنیف‌ها و آواز‌های بسیار زیبا و ماندگاری در آلبوم‌ها و کنسرت‌های مختلف خویش با اشعار ابتهاج اجرا کرده است که در آن میان می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد:
«برسان باده که غم روی نمود ای ساقی»، «نه لب گشایدم از گل نه دل کشد به نبید»، «در این سرای بی‌کسی کسی به در نمی‌زند»، «ای عاشقان ای عاشقان پیمانه‌ها پر خون کنید» و…
همچنین هنرمندان دیگری همچون شهرام ناظری، علیرضا افتخاری، بیژن بیژنی، همایون شجریان، علیرضا قربانی، محمد معتمدی و… نیز غزل‌ها و نوسروده‌هایی از این شاعر را در قالب آواز یا تصنیف اجرا کرده‌اند.
با این حال، یکی از آخرین و البته زیباترین اشعار ابتهاج به قالب موسیقی ایرانی درآمده و تصنیف ماندگاری شده، شعر «ارغوان» است (ارغوان، شاخه هم‌خون جدامانده من/ آسمان تو چه رنگ است امروز…) که از نوسروده‌های شاعر به‌شمار می‌آید و با آهنگ‌سازی مهیار علیزاده و آواز علیرضا قربانی اجرا شده است.
«اشارات نظر» یکی از غزل‌های عاشقانه ابتهاج است که خیلی از آهنگسازان ما سراغش رفته‌اند.
اما یکی از جوانان نسل سوم پس از انقلاب که میلاد درخشانی باشد، در آلبومی با همین عنوان این غزل را این بار در ژانری غیر از موسیقی سنتی و با نگرشی تلفیقی ارایه کرد که آن هم در نوع خود دیده شد. و به خیلی از هنرمندان یادآوری کرد که شعر ابتهاج بیرون از موسیقی دستگاهی هم می‌تواند پاسخگوی نیاز‌ها باشد.
اما آخرین اثری که می‌توان از آن یاد کرد. و اتفاقا یکی از مهم‌ترین غزل‌های ابتهاج را نشانه رفته است، قطعه‌ای است با نام «هنر گام زمان» روی شعری با همین عنوان از ابتهاج که پیمان خازنی آن را ساخته و سالار عقیلی آن را اجرا کرده است.
جدا از اینکه این قطعه از ملودی و تنظیم شایسته‌ای برخوردار است. انتخاب چنین غزلی در چنین دوره‌ای و پخش شدن آن به عنوان تیتراژ یک سریال از تلویزیون به خودی خود یک اتفاق خوب در عرصه عمومی است که می‌تواند در میان غزل‌ها و ترانه‌های متوسط این روز‌ها مسیر را برای استفاده‌های هوشمندانه در این رسانه هموار کند.
هنر گام زمان غزلی است که در میان آثار ابتهاج از جایگاه متفاوتی برخوردار است. چراکه در آن، نوع دعوت ابتهاج از مخاطبش دعوتی است به اندیشیدن و زیستنی که درخور شأن و جان انسان است.
لاشخور شاهزاده موسیقی متاثر از آیین کهن ایرانی
- عضویت در کانال تلگرام رسانه هدهد کانادا
- هم اکنون شما هم عضو هفته نامه رسانه هدهد کانادا شوید
