شایسته ابراهیمی – وقتی کسی به ناراحتی و رنج تظاهر می‌کند، می‌گویند: «اشک تمساح می‌ریزد!» این اصطلاح برگرفته از باوری کهن است که بر اساس آن، تمساح هنگام خوردن شکارش اشک می‌ریزد و در فرهنگ‌ها و زبان‌های دیگر نیز رایج است، به‌ویژه در اروپا که احتمالاً از طریق متون لاتین به آن‌ها رسیده است.
در آثاری که به پلوتارک (.م۴۶-۱۲۷؛ Plutarch: از تاریخ‌نگاران یونان باستان) منسوب‌اند، مجموعه‌ای از ضرب‌المثل‌ها آمده‌اند با این مضمون که رفتار افرادی که باعث مرگ دیگران می‌شوند و پس از آن به‌طرزی آشکار ابراز تأسف می‌کنند، با رفتار تمساح مقایسه شده است.
فتوئوس (Photius; ۸۱۰-۸۹۳)، یکی از متکلمان قرون وسطایی، به این حکایت رنگی مسیحی داده و از آن برای نشان‌دادن مفهوم توبه به مسیحیان بهره برده است. ماجرای اشک تمساح اولین بار با کتاب سفرهای جان مندویل به زبان انگیسی وارد شد. جان مندویل (John Mandeville)که احتمالاً نویسندة این کتاب است، طبق نوشته‌های کتاب، در سال 1322.م از دریا عبور کرد و به سرزمین‌هایی نظیر ایران، سوریه، مصر، لیبی، اتیوپی، هند، عربستان و… رسید. سفرهای جان مندویل اولین بار بین سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۷۱.م منتشر شد و اولین متن به جا مانده از آن فرانسوی است. بعد از اینکه این مجموعه به زبان‌های مختلف ترجمه شد، محبوبیت زیادی پیدا کرد و از جمله افرادی که خیلی تحت‌تأثیر آن قرار گرفت، کریستف کلمپ بود.
در بخشی از کتاب چنین آمده است:
«در این سرزمین، تمساح‌های زیادی وجود دارد که دقیقاً مشابه یک مار طولانی هستند. آن‌ها شب‌ها روی آب ساکن می‌شوند و روزها در خشکی و صخره‌ها. در زمستان غذا نمی‌خورند. این جانوران انسان را فریب می‌دهند، او را می خورند و سپس گریه می‌کنند. فک پایینی‌شان حرکت نمی‌کند و فقط فک بالا باز می‌شود و زبان ندارند.»
یکی از نکاتی که در این باورهای کهن درباره تمساح مشترک است، رفتار فریبکارانة اوست؛ چنانکه در نوشته جان مندویل هم آمده است. در عجایب‌نامة محمد ابن محمود همدانی نیز به این نکته اشاره شده، اما حرفی از اشک تمساح به میان نیامده:
«نهنگ را تمساح گویند. در جوی نیل بُوَد. و بدان که آفریدگار هر چه آفرید، فک زیرین وی جنبد، مگر نهنگ را که فک بالای وی جنبد. نهنگ در خواب دشمنی مُکابر بُوَد.»
ادوارد تاپسل(Edward Topsell ۱۶۲۵-۱۵۷۲) ، طبیعت‌شناس و جانورشناس، نوشته است که: «تمساح وقتی برای انسانی کمین کرده است، گریه می کند، آه می کشد، اما ناگهان به او حمله و نابودش می‌کند.» تاپسل همچنین می‌گوید که: «به گفته دیگر ناظران، تمساح پس از خوردن یک انسان گریه می‌کند، درست همان‌طور که یهودا پس از خیانت به مسیح گریه کرد.»
در تعدادی از آثار ادبی مشهور جهان نیز نمونه‌هایی از آن را می‌توان یافت، از جمله در نمایشنامة اتلّلو از شکسپیر.
تمساح واقعاً اشک می‌ریزد
براساس پژوهش‌های جانورشناسان، این پدیده واقعیت دارد؛ یعنی تمساح واقعاً اشک می‌ریزد، اما نه از روی احساسات، بلکه به دلیلی فیزیولوژیک. این تحقیقات نشان می‌دهد که تمساح‌ها وقتی مدتی طولانی از آب دور باشند، اشک می‌ریزند؛ در واقع غدد اشکی‌شان فعال می‌شود تا از خشکی چشم‌ها و پوستشان جلوگیری کند. همچنین نظریة دیگری معتقد است که تمساح هنگام خوردن شکار خود، هوا را با فشار از سینوس‌هایش خارج می‌کند و این عمل باعث پاره‌شدن غده‌های اشکی می‌شود. آخرین تحقیق علمی را کنت ولیت، جانورشناس دانشگاه فلوریدا، با فیلمبرداری‌های متعدد از تمساح‌ها و سوسمارها انجام داده و پی برده است که هنگام دریدن طعمه از چشم‌های آنان حباب و کف بیرون می‌زند و حالتی شبیه به گریستن پیدا می‌کنند.
این سندروم به‌صورت نوعی بیماری عصبی هم بین انسان‌ها شناخته شده است؛ به این صورت که فرد حین غذا خوردن، اشک می‌ریزد. این بیماری در متون علمی به «سندرم بوگوراد Bogorad» و در بین عوام به «سندرم اشک تمساح» مشهور است.
بنابراین، با توجه به مواردی که مطرح شد، می‌توانیم چنین نتیجه بگیریم که این اصطلاح در غرب رایج بوده و احتمالاً پس از آشنایی ایرانیان با متون غربی وارد زبان و فرهنگ فارسی و ایرانی شده است. در هیچ‌یک از متون کلاسیک فارسی اثری از اصطلاح «اشک تمساح ریختن» نیست، اما در متون متأخر حضور دارد؛ برای نمونه، صادق هدایت کتابی دارد به نام «اشک تمساح» با درونمایه‌ای سیاسی.
نویسندة مقاله: شایسته ابراهیمی
منابع:
۱. عجایب‌نامه (۱۳7۵)، محمد بن محمود همدانی، تصحیح جعفر مدرسی صادقی، نشر مرکز: تهران.
- Ashton, John (1890). Curious creatures in zoology. LONDON: JOHN c. NIMMO.
- McCoy, FJ; Goodman, RC (Jan 1979). “The crocodile tear syndrome”. Plastic and Reconstructive Surgery. 63 (1): 58–62.
- Photius (1977) (in French, Ancient Greek). Bibliothèque. Tome VIII: Codices 257–280. Texte établi et traduit par R. Henry. Paris: Les Belles Lettres. p. 93.
- Shaner, D. M. & Vliet, K. A. (2007): “Crocodile Tears: ‘And thei eten hem wepynge'”, BioScience, Vol. 57, No. 7, pp.615–617.
- Topsell, Edward, and Thomas Muffet (1967). The History of Four-Footed Beasts and Serpents and Insects (3 vols.). New York: Da Capo, (facsimile of 1658 edition).
- عضویت در کانال تلگرام رسانه هدهد کانادا
- اخبار روز کانادا و اخبار مهاجرت کانادا را در رسانه هدهد دنبال کنید
- هم اکنون شما هم عضو هفته نامه رسانه هدهد کانادا شوید
