از سال ۱۹۹۴، هر سال ۱۶ سپتامبر (۲۵ شهریور) به عنوان روز جهانی حفظ لایه اوزون در بسیاری از کشورها جشن گرفته می‌شود.
این روز با اعلامیه‌ای توسط سازمان ملل متحد منتشر شد و به مناسبت بزرگداشت امضای پروتکل مونترال برای حفاظت از لایه اوزون، در سال ۲۰۰۰ تصویب شد.
لایه اوزون چیست و چه اهمیتی دارد؟
۱۶ سپتامبر هر سال روز جهانی لایه اوزون است؛ لایه‌ای که با جذب پرتو فرابنفش خورشید موجب ادامه زندگی روی کره زمین می‌شود و نابودی آن به منزله نابودی حیات انسان‌ها است.
تخریب و نابودی مولکول‌های اوزون یک تهدید بسیار خطرناک و بزرگ برای زیست جانواران و زندگی انسان‌ها بر روی زمین است و می‌تواند به زندگی ما بر روی این سیاره خاتمه دهد.
پرتوهای اشعه ماوراء بنفش خورشید می‌تواند باعث سرطان پوست، سایر بیماری‌های خطرناک و تغییر شکل تمام جانداران و گیاهان شود.
۱۹۷۰ آغاز تخریب لایه اوزون
دانشمندان در دهه ۱۹۷۰ کشف کردند که این لایه محافظ در حال نابودی است. اگرچه عوامل طبیعی در میزان تخریب این لایه نقش دارند، با این حال شواهد علمی نشان داد که برخی از مواد شیمیایی ساخته شده توسط بشر، علت اصلی تخریب این لایه است.
پس از اینکه نقش مهم و حیاتی لایه اوزون توسط دانشمندان مشخص و به همگان اعلام شد، انسان‌ها توانستند با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای این لایه را مورد بررسی قرار دهند و متوجه کاهش ضخامت لایه ازن در لایه استراتوسفری (دومین لایه بزرگ اتمسفر) شدند.
پس از آن، کشورهای توسعه یافته با تاکید بر ضرورت حفاظت از لایه اوزون به‌دلیل نقش حیاتی و مهم آن بر اکوسیستم‌های سیاره زمین «پروتکل کنوانسیون وین برای محافظت از لایهٔ اوزون» در سال ۱۹۸۵ میلادی و «پروتکل مونترال» را در سال ۱۹۸۷ میلادی را به منظور کاهش استفاده از گازهای مخرب لایه اوزن تدوین کردند و به امضا رساندند. اکنون معاهده مونترال در تمامی کشورهای روی کره زمین یعنی تمام ۱۹۷ کشور عضو سازمان ملل متحد به تصویب رسیده است.
تعهد ایران به ترمیم لایه اوزون
ایران از سال ۶۸ به معاهده مونترال پیوسته و از سال ۷۲ نیز دفتر حفاظت از لایه اوزون در سازمان حفاظت محیط زیست ایران، با همکاری برنامه عمران سازمان ملل متحد تشکیل شده است. در ابتدای تشکیل نیز این دفتر به منظور اجرای پروتکل مونترال تحقیقات خود را درباره نقش کارخانجات مختلف در تولید و واردات گازهای مخرب لایه اوزون آغاز کرد.
بعد هم دفتر حفاظت از لایه اوزون برنامه بلندمدت خود را به کارشناسان معاهده مونترال ارائه کرد و توانست با اجرای این برنامه تا سال ۹۴ همپای سایر کشورهای جهان استفاده از CFCها و دیگر گازهای اصلی مخرب لایه‌اوزون را از صنایع ایران حذف کند. اکنون هم برنامه اصلی این دفتر، حذف گازهای HCFC از چرخه فعالیت‌های صنعتی است.
اگر پروتکل مونترال نبود…
از زمان تصویب معاهده مونترال تا سال ۲۰۱۵، استفاده از گازهای CFC و دیگر گازهای اصلی مخرب لایه اوزون در ۹۹ درصد موارد کنار گذاشته شد. در دهه‌های اخیر نیز گازهای HCFC به عنوان گازهای جایگزین گازهای CFC معرفی شده‌اند که اکنون مشخص شده این گاز‌ها هم به میزان ۵ تا ۱۰ درصد گازهای CFC در تخریب لایه اوزون نقش دارند و برنامه جاری پروتکل مونترال حذف این گاز‌ها از چرخه فعالیت‌های صنعتی است.
دانشمندان تخمین می‌زنند اگر پروتکل مونترال نبود تا امروز بین ۷۰ تا ۸۰ درصد لایه‌اوزون تخریب می‌شد، اتفاقی که اگر می‌افتاد موجب نابودی فیتوپلانگتون‌ها، کاهش شدید میزان بهره‌وری زمین‌های کشاورزی و انقراض زودرس بسیاری از گونه‌های حیات وحش می‌شد و ابتلای بسیاری از انسان‌ها را به سرطان پوست و بیماری آب‌مروارید چشم براثر قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه فرابنفش خورشید به همراه داشت.
از زمان شروع اقدام کشورها براساس پروتکل مونترال، مصرف جهانی مواد تخریب کننده اوزون تا حدود ۹۸ درصد کاهش یافته است. در نتیجه، غلظت تهاجمی ترین انواع مواد تخریب کننده اوزون در حال کاهش است و لایه اوزون نخستین علائم بهبودی را نشان می‌دهد. با این وجود، انتظار نمی‌رود که این لایه تا قبل از نیمه دوم این قرن به طور کامل بهبود یابد. دلیل این امر، آن است که مواد تخریب کننده اوزون پس از آزاد شدن، سال ها در جو باقی مانده و باعث آسیب می‌شوند.
پروتکل مونترال چه اثری داشته
اجرای پروتکل مونترال در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، پیشرفت خوبی داشته است. در اکثر موارد، حتی برخی از کشورها پیش از موعد، به برنامه‌های خود جامه عمل پوشانده‌اند و خبرهای جدید حاکی از کاهش آثار مخرب بشر بر این لایه محافظ است. به تازگی محققان ناسا گزارش دادند که حفره ایجاد شده در لایه اوزون در قطب شمال نیز در حال بسته شدن است.
امروز، نشانه‌هایی از بهبود لایه اوزون را مشاهده می‌کنیم و پیش بینی می‌شود با اجرای کامل پروتکل مونترال ، از ۴۴۳ میلیون مورد سرطان پوست و ۶۳ میلیون مورد آب مروارید تنها در ایالات متحده جلوگیری شود. این موفقیت چشمگیر به دلیل دستاوردهای مهم و مشارکتی است که همچنان توسط مردم و سازمان‌هایی که برای حفاظت از لایه اوزون با هم همکاری می‌کنند، حاصل می‌شود.
بنابر گزارش سازمان جهانی هواشناسی، حفره اوزونی قطب جنوب نیز از سال ۲۰۰۰ به این سو در هر دهه بین ۱ تا ۳ درصد کوچکتر شده است و این سازمان پیش بینی می‌کند که روند ترمیم این حفره تا سال ۲۰۵۰ میلادی تکمیل نخواهد شد.
برای حفاظت از لایه اوزون چه باید کرد؟
برای اطمینان از بهبود مداوم لایه اوزون و کاهش تأثیر مواد تخریب کننده بر آب و هوای زمین، کارهای زیادی باید انجام شود. اقدامات لازم در سطح جهان برای بازیابی لایه اوزون عبارتند از اطمینان از اجرای درست محدودیت‌های موجود در استفاده از مواد تخریب کننده، بهره گیری از روش های سازگار با محیط زیست و جایگزین‌های دوستدار آب و هوا، اطمینان از اینکه استفاده مجاز از مواد تخریب کننده اوزون به صورت غیرقانونی انجام نمی‌شود و اطمینان از اینکه هیچ ماده شیمیایی یا فناوری جدیدی که تهدیدی برای لایه اوزون است، ظاهر نشود.
