معرفی
مهاجرت را شاید بتوان چالش انگیزترین تصمیم برای یک فرد یا یک خانواده دانست. مهاجرت نه تنها بر خانواده بلکه بر جامعه پیشین و جامعه جدید نیز اثر گذار است. آگاه بودن از چرایی، چگونگی و اثرات این امر برای تصمیم گیری بهتر و مواجه شدن با تبعات آن به فرد و خانواده مهاجر کمک میکند.
محمدمهدی محمدزاده تحصیلکرده رشته علوم اجتماعی از ایران با بیش از بیست سال تجربه فعالیت در این زمینه، شما را با مهمترین جنبه های مهاجرت آشنا میکند. شما میتوانید از طریق این بخش از رسانه هُدهُد، پیجوی این مقالات باشید.
م. شکوهی
مهاجرت از نگاه نظریه پردازان علوم اجتماعی و اقتصادی :
در این نوشتار به بررسی پدیده مهاجرت از نگاه اندیشمندان علوم اجتماعی خواهیم پرداخت. هدف از طرح این مسئله آشنایی هرچه بیشتر مهاجرین به علل و عوامل مهاجرت بوده و نگارنده از این رهگذر در پی شناخت مشکلات مهاجرت و ارائه راهکارهای مفید در خصوص رسیدگی به مشکلات مهاجرین بر اساس نظرات حرفه ای مددکاری اجتماعی است.
مفهوم مهاجرت ابتدا در ذهن جابجایی جفرافیایی جمعیت را تداعی می کند و به همین دلیل است که متخصصین علوم جفرافیا این مفهوم را در حوزه جفرافیای سیاسی قرار می دهند. تاثیرگذاری جابجایی جمعیت در همه ی حوزه ها باعث شده است که اندیشمندان علوم مختلف به فراخور نیاز جامعه و حوزه تخصصی خود به آن پرداخته و اثرات آن را از منظر تخصصی خود بررسی نمایند.
تعریف مهاجرت : جابجایی دایمی یا موقتی جمعیت به لحاظ موقعیت های مکانی چه در حوزه جغرافیایی یک کشور و چه در بین کشورهای مختلف را مهاجرت می گویند. در این تعریف ساده مباحث مهمی نهفته است که آگاهی از آنها برای مهاجران ، که خود بخشی از تعریف هستند بسیار مفید و درعین حال راهگشا است. مفید از این منظر که افزایش آگاهی در این حوزه برای مهاجرین لازم و ضروری است،و راهگشا از این جهت که برای تصمیم گیری در پدیده مهاجرت کمک شایانی به مهاجر می کند.
- علل مهاجرت به طور عام :
علل مهاجرت به دو دسته نقسیم می شوند :
- علل ایجاد مهاجرت در کشور مبداء :
- اقتصادی
- فرهنگی
- اجتماعی
- سیاسی
- علل ایجاد مهاجرت در کشور مقصد :
- اقتصادی
- فرهنگی
- اجتماعی
- سیاسی
تقسیم بندی فوق یک تقسیم بندی کلی است که به منظور دسته بندی بهتر مطالب ارائه می شود. می توان تقسیم بندی های دیگری نیز ارائه نمود.
- فقر اقتصادی :
فقر ، یکی از عوامل مهم مهاجرت در جامعه مهاجر‌فرصت تعریف می شود. این عامل در جامعه باعث می شود که نیروی کارماهر به منظور بهبود شرایط زندگی خود به جامعه ای مهاجرت کند که شرایط بهتری را برای او رقم می زند. لذا شرط اول در این نوع مهاجرت خلاصی از فقر و ایجاد شرایط بهتر زندگی می باشد. کسب درآمد بهتر هدف مهاجر می باشد و تلاش می کند به مقصدی مهاجرت کند که در این زمینه دارای شرایط بهتری است.
- بیکاری :
بیکاری یکی دیگر از عوامل مهم و اثر گذار در امر مهاجرت می باشد. ناتوانی دولت ها در کشورهای مهاجر فرصت در زمینه ایجاد اشتغال ، اشتغال مناسب با درآمد کافی و ایجاد استقلال مالی در خانواده ها و جلوگیری از چند اشتغالی؛ شرایطی را فراهم می آورد که نیروهای متخصص علیرغم میل باطنی جلای وطن کرده و در سرزمین جدید به دنبال رفع نیازهای خود باشند. این نوع مهاجرت ها با استقبال کشورهای مهاجر پذیر مواجه شده است. این کشورها با جذب نیروهای آموزش دیده کشورهای مهاجر فرصت ، اقتصاد خود را شکوفا می کنند. تامین نیرو به این شیوه برای آنها منافع زیادی داشته که از آن جمله می توان به کاهش هزینه های آماده سازی نیروها و دستمزدهای پایین تر نیروهای مهاجر اشاره کرد.
- عوامل فرهنگی :
وجود محدودیت های فرهنگی و عدم شاخص های توسعه یافتگی فرهنگی در جوامع مهاجر فرصت موجبات کوچ نیروهای متخصص را فراهم می آورد. از جمله عوامل مهم در این مقوله می شود به عدم آزادی های فردی و مدنی ، اجبار افراد به رعایت اعتقادات مذهبی خاص ، توسعه اندیشه های انحصارطلبانه و عدم توجه به نیازهای فکری انسانهادر‌زمینه های مختلف اشاره نمود. سستی در بنیادهای فکری و فرهنگی جامعه و عدم توجه حکومت ها به ارزشهای انسانی و حقوق بشر در این مقوله تعریف می شوند.
- جنگ :
این عامل را می توان به جرأت از عوامل اثر گذار و مهم در طول تاریخ زندگی بشر در این کره خاکی دانست. این عامل بیشترین اثررا در نوع مهاجرت های اجباری داشته است. اگر هر عامل دیگری نتواند گروه های مستعد را به مهاجرت وادار کند ، این عامل بی‌درنگ آنها را به مهاجرت‌وا می‌دارد.
- سیاست :
اختلافات سیاسی بین مردمان یک کشور با حاکمان نیز یکی از عوامل مهاجرت محسوب می شود. این عامل به دلیل خطرهایی که از طرف حکومت ها برای مخالفین ایجاد می شود از عوامل اثر گذار و مهم محسوب می شود. عدم رعایت حقوق مردم از طرف حکومت های خودکامه و اجبار مخالفین به تمکین از شرایط حاکم و اعلام رضایت از وضعیت موجود ، مخالفین را مجبور به ترک سرزمینی می کند که در واقع‌سرزمین آبا و اجدادیشان می باشد.
- عدم توجه به نیروهای متخصص در کشورهای مهاجر فرصت :
متأسفانه در کشورهای توسعه نیافته ، حکومت ها براساس شایسته سالاری اداره نمی شوند. در اینگونه کشورها نیروها بر اساس رابطه ای که با مراکز قدرت دارند بکارگیری می شوند و جایی برای بکارگیری نیروهای متخصص باقی نمی ماند. در این شرایط اگر هم متخصصان بکارگیری شوند مجبورند با مدیران نالایق کار کنند و این خود باعث ایجاد نارضایتی و تصمیم نیروهای متخصص برای مهاجرت می شود.
- عدم توجه به مقوله علم و پژوهش در کشورهای مهاجر فرصت :
عدم فضای علمی و پژوهشی یکی از مواردی است که نیروهای تحصیل کرده و علاقمند به فعالیت های علمی و پژوهشی را تشویق می کندکه‌برای‌بدست آوردنش جلای وطن کنند.
- تجارت :
انجام امور تجاری نیز یکی از علل تاثیر گذاری است که فعالین این بخش اقتصادی را به مهاجرت علاقمند می کند.
مدلهای طرح شده برای تبیین مهاجرت توسط اندیشمندان علوم اجتماعی واقتصادی :
نظریه پردازان علوم مختلف به منظور ارائه نظریه های خود آنها را در قالب مدل های منظم و قابل تحلیل ارائه می کنند و نظریه پردازان مهاجرت نیز از این قاعده مستثنا نیستند. به منظور آشنایی بیشتر در ادامه به ارائه برخی از مدل های مهاجرت می پردازیم.
- مدل جاذبه و دافعه :
این مدل در اواخر قرن نوزدهم میلادی مطرح و در واقع اولین دیدگاه نظری در مورد جابجایی جفرافیایی انسان ها می باشد. در این مدل نظریه پردازان عواملی را مطرح می کنند که تحت عوامل دافعه از مبداء مهاجرت و عوامل جاذبه در مقصد مهاجرت به آن اشاره شده است.
عوامل طرح شده در این مدل به دو دسته کلی تقسیم شده اند.
- عوامل دافعه : عواملی هستند که انسانها را وادار به مهاجرت می نماید و معمولاً در مبداء مهاجرت موجب ایجاد حرکت در جمعیت به سوی جوامع دیگر می شود.
- عوامل جاذبه : این عوامل مربوط به جامعه مقصد می باشد. وجود بسیاری از عوامل در جامعه مقصد بهانه ای می شود که به عنوان مقصد مهاجرین در نظر گرفته شود.
مدل راونشتاین( Ravenstien ) :
در سال 1885 در مقاله ای تحت عنوان “قوانین مهاجرت” توسط وی ارائه گردید و عوامل زیر را در مهاجرت دخیل می دانست :
- مهاجرت و مسافت :
وی معتقد است که کوتاهی مسافت یکی از عوامل مؤثر در مهاجرت می باشد. مهاجرین معمولاً مسافت های کمی را طی می کنند تا به جامعه مقصد مورد نظر خود برسند. وی معتقد است که افزایش مسافت میزان مهاجرت را کاهش می دهد. به نظر وی میزان مهاجرت با فاصله رابطه ی معناداری دارد. در این مدل اعتقاد بر این است که کوتاهی مسافت در امر مهاجرت باعث شود که زنان در این نوع مهاجرت ها بر مردان فزونی داشته باشند. در مسافت های کوتاه زنان بیشترین آمار مهاجرت را به خود اختصاص می دهند.
- مهاجرت مرحله‌ای :
به اعتقاد راونشتاین مهاجرت مرحله‌ای است ، به این معنا که جهت مهاجرت از روستاها به سمت شهرهایی می باشد که عمدتاً مراکز تجاری و صنعتی را در خود جای داده اند. در این فرآیند روستائیان روستاهای دور دست جای روستائیانی را که مهاجرت کرده اند را می گیرند.
- اختلاف روستا و شهر :
امکانات گسترده و خدمات شهری یکی از عوامل اثر گذار در مهاجرت روستائیان به شهرها
می باشد. بر اساس این مدل هر چه تفاوت بین شهر و روستا کمتر باشد احتمال مهاجرت کمتر خواهد بود. لذا شهر نشینان از روستاییان کمتر به مهاجرت می اندیشند.
- جریان و ضد جریان :
به اعتقاد راونشتاین هر جریان اصلی مهاجرت در دل خود یک جریان جبرانی ( ضد مهاجرت ) را می پروراند.
- توسعه و پیشرفت تکنولوژی :
به نظر راونشتاین با توسعه و پیشرفت تکنولوژی درجامعه بشری مهاجرت افزایش داشته است. در واقع وجود تکنولوژی دسترسی انسان را به جامعه مقصد ساده تر می کند و خود به عنوان یک عامل جاذبه عمل می کند.
- انگیزه های اقتصادی :
انگیزه های اقتصادی نیز در این مدل مورد توجه قرار گرفته است. در این خصوص می توان به وجود قوانین تبعیض آمیز ، مالیات های سنگین ، عدم وجود امکانات سرمایه گذاری و غیره ،همچنین عدم وجود جاذبه های اقلیمی ، شرایط اجتماعی نامساعد و وجود اجبار می توان اشاره کرد.
به اعتقاد راونشتاین ، پشت فرآيند مهاجرت عقلانیت نهفته است و افراد در يک تصمیم عقلايي مبنى بر محاسبۀ هزينه ها و سودهاى مهاجرت ، تصمیم به مهاجرت مي گیرند. به نظر وی با ترکیب عوامل اقتصادى در مبدأ به عنوان عوامل رانشي و عوامل کششي در مقصد ، جريان مهاجرت تا حد زيادي توضیح داده مي شود.
این مدل تا مدتها تنها مدل مطرح در حوزه های علمی بود ، هر چند مورد اعتراض نیز قرار گرفت ولی توسط اندیشمندانی مانند اورت اس لی توسعه یافت.
(ادامه دارد)
