با انتشار تصاویری از خروج بخار و گاز از قله دماوند، موجی از شایعات درباره احتمال فوران دوباره این آتشفشان و حتی وقوع زمین‌لرزه در فضای مجازی شکل گرفته است. اما واقعیت چیست؟ آیا آتشفشان خفته دماوند در آستانه بیدار شدن است؟ و آیا چنین رخدادی می‌تواند باعث زمین‌لرزه‌های گسترده در تهران و شهرهای اطراف این کوه اسطوره‌ای شود؟
کوه دماوند نه تنها از نظر زمین‌شناسی و آتشفشانی اهمیت دارد، بلکه در ادبیات و اسطوره‌های ایرانی نیز جایگاهی ویژه دارد. در شاهنامه فردوسی، داستان ضحاک به کوه دماوند گره خورده است. ضحاک، که نماد شرارت و ستم است، پس از سرنگونی توسط کاوه آهنگر و پهلوانان ایران، به دماوند کشیده می‌شود و در این کوه زندانی می‌گردد تا عدالت برقرار شود. این روایت در بخش «سرگذشت ضحاک» از شاهنامه آمده و نشان می‌دهد که ایرانیان از دیرباز دماوند را مکانی قدرتمند و نمادین می‌دانسته‌اند.
بیاورد ضحاک را چون نوند
بکوه دماوند کردش ببند
فرو بست دستش بر آن کوه باز
بدان تا بماند بسختی دراز
آخرین فوران آتشفشان دماوند حدود ۷ هزار و ۵۰۰ سال پیش
دماوند یک کوه آتشفشانی نیمه‌فعال است که عمدتاً در دوران چهارم زمین‌شناسی، معروف به «هولوسین»، شکل گرفته است. اولین فوران آن حدود ۱.۷۸ میلیون سال پیش رخ داده و بیشترین فعالیت‌های آتشفشانی‌اش بین ۶۰۰ هزار تا ۲۸۰ هزار سال قبل ثبت شده است. تحقیقات زمین‌شناسان نشان می‌دهد آخرین فوران جدی این کوه حدود ۷۵۰۰ سال پیش بوده و از آن زمان تاکنون فعالیت آتشفشانی مهمی در آن مشاهده نشده است.
قطر دهانه دماوند حدود ۴۰۰ متر است و دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده است. اطراف دهانه، دودخان‌هایی یا فومرول وجود دارند که از آنها بخار و گازهایی مانند کربن دی‌اکسید، گوگرد دی‌اکسید، هیدروژن کلرید و سولفید هیدروژن خارج می‌شود.
امروزه علاوه بر این دودهای طبیعی، نشانه‌هایی از دهانه‌ها و کاسه‌های آتشفشانی قدیمی در پهلوهای شمالی و جنوبی کوه مشاهده می‌شود؛ قطر کاسه شمالی به حدود ۹ کیلومتر می‌رسد. در ایران، علاوه بر آتشفشان دماوند، آتشفشان‌های سهند، تفتان، بزمان و سبلان نیز شرایط فعال شدن دارند و احتمال فوران در آنها وجود دارد.
آیا گدازه‌های آتشفشان دماوند به تهران می‌رسد؟
پیش‌بینی مسیر و شدت فوران احتمالی آتشفشان دماوند کار بسیار پیچیده‌ای است. چرا که به الگوی فعالیت‌های درونی آتشفشان و نوع فوران بستگی دارد. اینکه آیا گدازه‌ها به صورت جاری آرام حرکت خواهند کرد یا فوران‌ها انفجاری و پرتاب بمب‌های آتشفشانی رخ خواهد داد، یا ترکیبی از هر دو اتفاق خواهد افتاد.
بر اساس برخی پژوهش‌ها، فوران آتشفشان دماوند عمدتاً انفجاری است. شواهد نشان می‌دهد که بمب‌های آتشفشانی این کوه می‌توانند تا ۱۸ کیلومتر از دهانه پرتاب شوند. اندازه و فاصله این بمب‌ها نشان می‌دهد قدرت انفجاری دماوند می‌تواند به مراتب بیشتر و گسترده‌تر از فوران مشهور آتشفشان سنت هلن در آمریکا در سال ۱۹۸۰ باشد. به این معنا که مواد آذرآواری و تکه‌های سنگی ناشی از فوران ممکن است به فواصل بسیار دور منتقل شوند.
با این حال، کارشناسان معتقدند که احتمال رسیدن این بمب‌ها و گدازه‌های آتشفشانی به تهران بسیار کم است. اما شهرها و روستاهای واقع در دامنه و اطراف قله دماوند به شدت در معرض خطر قرار خواهند داشت. برخی محققان هشدار می‌دهند که اگر قله دماوند فوران کند، تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری آن مناطق تحت تاثیر قرار می‌گیرند و بیش از ۱۹ میلیون نفر، یعنی حدود یک‌چهارم جمعیت ایران، با خطر مستقیم مواجه خواهند شد.
موضوع نگران‌کننده دیگر، زمین‌لرزه‌های پس از فوران است. شدت انفجار و جابجایی‌های ماگمایی می‌تواند باعث لرزه‌های متعددی در اطراف دماوند شود. همچنین، شبکه‌ای از گسل‌ها در این منطقه وجود دارد که می‌تواند فعالیت لرزه‌ای را تشدید کند. بنابراین، حتی بدون رسیدن مستقیم گدازه‌ها و مواد آذرآواری به مناطق دورتر، اثرات فوران می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای برای جمعیت ساکن در اطراف این کوه اسطوره‌ای داشته باشد.
رد شایعات فوران دماوند از زبان رئیس پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی
مهدی زارع، رئیس پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، با ارائه توضیحات علمی، شایعات منتشر شده درباره فوران دماوند را رد کرد. وی با اشاره به اینکه «خفته بودن آتشفشان دماوند به معنای خاموش بودن آن نیست»، اظهار داشت که این آتشفشان در مرحله فوران قرار ندارد. همچنین فعالیت‌های درون اتاقک ماگمایی همچنان به شکل طبیعی ادامه دارد. خروج بخار آب و گازهای گوگردی از منافذ سطحی، بخشی از فعالیت طبیعی این کوه است. درنتیجه گاهی به دلیل شرایط جوی یا شکل‌گیری ابرها در اطراف قله، ممکن است برای گردشگران و کوهنوردان نگران‌کننده به نظر برسد. اما جای هیچ نگرانی نیست.
زارع همچنین تأکید کرد که با رصد و پایش مستمر فعالیت‌های زمین‌ساختی در منطقه، هیچ نشانه‌ای از فوران قریب‌الوقوع مشاهده نشده است. دماوند در حال طی کردن روند طبیعی خود است و در برخی سال‌ها، به ویژه در شهریورماه، ذوب برف و یخ می‌تواند باعث جاری شدن سیلاب‌های گل‌آلود از مواد آتشفشانی شود؛ نمونه بارز آن، سیلاب سال ۱۳۹۷ در دره گزنک بوده است.
آب شدن یخچال‌های طبیعی
یکی از توضیحات اصلی دودهای مشاهده شده در اطراف آتشفشان دماوند، فرایند آب شدن یخچال‌های طبیعی است. این کوه مرتفع و آتشفشانی همواره پوشیده از برف و یخ بوده و افزایش دما یا تغییرات اقلیمی می‌تواند باعث ذوب شدن بخشی از این یخ‌ها شود. آبی که از این طریق به داخل ساختارهای متخلخل کوه نفوذ می‌کند، با سنگ‌های داغ زیرین یا حرارت باقی‌مانده از فعالیت‌های گذشته ماگمایی تماس پیدا کرده و به بخار تبدیل می‌شود و از شکاف‌ها و دهانه‌های قله به بیرون می‌رسد.
علاوه بر این، فرضیه دیگری نیز مطرح است که وجود یک «نقطه داغ» زیر آتشفشان دماوند را نشان می‌دهد. این نقطه حرارتی زیرسطحی می‌تواند ناشی از بقایای فعالیت‌های ماگمایی گذشته یا فعالیت‌های ضعیف و پنهان ماگمایی در عمق زیاد باشد. این نقطه داغ باعث گرم شدن آب‌های زیرزمینی شده و خروج بخار از سطح کوه را توضیح می‌دهد.
