الفبای محیط زیست، بخش سوم: علفزار، جلوه گشودگی زمین

لینک کوتاه :

حدود یک چهارم مساحت خشکیهای زمین را مرتع ها یا علفزار ها تشکیل می دهند. علفزار یک اکوسیستم وسیع و پرباد است که با گیاهان خودرو، گلها و بوته ها پوشیده شده است. این دشت ها به خودی خود سر سبز و خرم هستند و نیاز به آبیاری ندارند. در واقع تعریف اکوسیستم علفزار مربوط به مراتع یا زمینهای کشاورزی نمی شود که به دست انسان ایجاد شده است. علفزارها مناطقی هستند که جنگل ها را از بيابان ها جدا مي كنند.

با توجه به تفاوتهای آب و هوایی نام هاي متفاوتي براي این اکوسیستم در نقاط مختلف دنیا وجود دارد:

در آفریقا ساوانا (savanna)، در آمریکای شمالی و کانادا چمن زار (Prairie)، در استرالیا مراتع (rangelands)، درآسیا استپ و با نام (Steppes) و …

در غرب کانادا، در ایالتهای آلبرتا، ساسکاچوان ، مانیتوبا و شمال بریتیش کلمبیا اکوسیستم علفزار وجود دارد .

پوشش گیاهی مرتع

علف هاي خودرو با ريشه هاي عميق، گياهان غالب در يك علفزار هستند، همچنین بوته های مختلف هم نیز در یک مرتع وجود دارد. در علفزارها درخت نیز رشد می کند ولی تعدادها آنها کم است. كمتر از يك درخت در 540 متر مربع. علفزارها بر اساس اندازه گیاهان دسته بندی می شود: علفزارهای بلند (با گیاهانی با ارتفاع بلندترازیک و نیم متر)، چمن‌زارهای مختلط (با گیاهانی با ارتفاع 60 تا 90 سانتی متر) و علفزارهای کوتاه. گیاهان موجود در علفزارها با شرایط خشک سالی طولانی مدت، سازگار هستند. بسیاری از آن‌ها دارای ریشه اصلی عمودی هستند که برای جذب آب به عمق خاک نفوذ می‌کند. برگ‌ها در فصل خشک می‌ریزند، تا رطوبت را حفظ کنند. گیاهان مواد مغذی را برای استفاده در فصل خشک به صورت ریشه‌های بزرگ زیر زمینی مثل بنه و غده ذخیره می کنند. یکی از راههای حفظ برخی از گونه های گیاهی در مرتع و جلو گیری از چرا شدن توسط چرندگان، ترشح مواد تلخ است. همچنین برخی از این گیاهان دارای برگ‌هایی هستند که برای جویدن خیلی سفت هستند.

حیوانات مرتع

جانوران علفزار با شرايط پرباد و خشك تطبيق يافته اند. حيوانات چرا کننده، جانوراني كه زير زمين لانه مي سازند و شكارچيان شان و حشرات در این منطقه فراوانند. علفزارهای گرمسیری دارای بزرگ‌ترین تنوع حیوانات چرنده مانند غزال، فیل، زرافه، بز کوهی آفریقایی، بوفالو، آهوی آفریقایی و گورخر هستند. جایی که چرندگان حضور دارند، گوشت خواران نیزحضور دارند. گوشت خواران ساوانا شامل پلنگ ، یوزپلنگ ،کفتار، شغال و شیر هستند. حیوانات زیست بوم ساوانا پاهای بلند دارند. آن‌ها باید در دوره‌های خشکسالی و سایر شرایط نامساعد آب و هوایی، مسافت‌های طولانی‌تری را مهاجرت کنند. تحلیل مشابه در مورد پرندگان با بال‌ههاای بلند نیز صادق است.

حیوانات علفزارهای کانادا شامل سنجاب، ملخ اسپارو، بز کوهی، غاز برفی، هریر شمالی، زاغی سیاه منقار، گرگ صحرایی آمریکای شمالی، باقرقره، جغد سوراخ نشین، گورکن، خرگوشهای بزرگ شمال امریکا، اردک سرسیاه کوچک، غازکانادا ، گوزن دم سفید، ملخ بالدارو سایر گونه های حیوانی هستند.

چرا وجود مرتع مهم است؟

مرتع یکی از منابع طبیعی تولید علوفه برای چرندگان وحشی و دامهاست. گیاهان مرتع اکسیژن تولید می کنند و دی اکسید کربن جذب می کنند که همانطور که می دانیم برای کاهش گازهای گلخانه ای بسیار مهم است. مراتع کمک کمک می کنند که آب در سفره های زیر زمینی ذخیره گردد. در هنگام بارندگی، در مراتع، گیاهان مثل سدهای کوچک جلوی سرعت آب را می گیرند و آب فرصت پيدا می کند و در زمين فرو رود و قنات ها، چشمه ها و چاهها پر از آب شوند. حفظ حاصلخیزی خاک و جلوگیری از فرسایش آن به وسیله ی آب و باد یکی دیگر مزایایی ست که علفزارها ایجاد می کنند. گیاهان مراتع با گذشت زمان سنگ ها را به کمک ریشه های خود خرد کرده خاک تولید می کنند. همچنین گیاهان که می میرند کم کم تجزیه شده و خاک را حاصلخیز می کنند. ریشه گیاهان خاک را به هم می چسباند و ساقه ها و قسمت هوایی گیاهان هم در مقابل باد و سیل مقاومت می کند و مانع می شود که خاک را حفظ شود.

چه چیز مراتع را تهدید می کند؟

آنچه امروزه این اکوسیستم ارزشمند را تهدید می کند می توان به صورت زیر خلاصه کرد:

1) چرای سنگین دام ها در مرتع: هر مرتعی میزان مشخصی علوفه تولید می کند بنابراین تعداد مشخصی دام مي تواند وارد مرتع شود. بايد مقداری علف سبز و برگ سبز روی گیاهان باقی بماند تا گیاهان بتوانند به رشد خود ادامه دهند. اگر از چرای دامها بیش از ظرفیت مرتع جلوگیری نگردد ضربه جبران ناپذیری به گونه های گیاهی که حلقه های اکوسیستم غذایی مرتع وارد می شود.

2) چرای مرتع وقتی مرتع آمادگی چرا ندارد: مراتع در اواخر زمستان و اوایل بهار نباید مورد چرا واقع شوند چون: اولاً اینکه سطح مرتع مرطوب است و راه رفتن دام ها روی خاک باعث کوبیده شدن خاک می شود و خاک سفت شده و جوانه زدن دانه ها را مشکل می کند. ثانیاً همین مرطوب بودن سطح مرتع سبب می شود گیاهان در موقع چرا از ریشه در آيند. ثالثاً گیاهان در بهار خیلی ضعیف هستند و باید به آنها فرصت داده شود تا قوي شوند در غیر این صورت تدریجا از بین خواهند رفت.

3) بوته کنی: تاغزارها همیشه مورد هجوم افرادی قرار می گیرند که می خواهند از چوب تاغ به عنوان سوخت استفاده کنند. گیاه تاغی که پس از سال ها تلاش خود رشد می کند با چند ساعت ضربه ی تبر یا اره از بین می رود.

4) تبدیل کردن مرتع به زمین کشاورزی: وقتی بارندگی خوب است در مراتعی که سر سبزترند بعضی افراد مراتع را شخم می زنند و ضمن ریشه کن کردن نهال های خودرو، به صورت دیم کشاورزی می کنند. اگر محصول خوبی از این زمین برداشت نکنند یا در سال های بعد خشکسالی اتفاق بیفتد این زمین های شخم خورده که دیگر گیاهی ندارند به حال خود رها می کنند، اکوسیستم خود ساخته و طبیعی مرتع را از بین می برند و اکوسیستم ارزشمند مرتع را تبدیل به بیابان می کنند.

5) آتش سوزی مرتع: آتش سوزی می تواند به صورت طبیعی یا به دست انسانها رخ دهد. در هر صورت آتش سوزی هایي که توسط بی احتیاطی انسان ها ایجاد می شوند بسیار بیشتر از آتش سوزی هایی است که به صورت طبیعی اتفاق می افتند. انداختن ته سیگار روشن در مراتع و روشن کردن آتش به هر صورت از این دسته عوامل هستند.